Nếu Bimông, Kalan được dựng lên để thờ thần, hay các vị vua-thần, thì Kut chính là nơi thờ tự con người vô danh Cham, từ cấp Paxêh cho đến tầng lớp trí thức Gahêh hay dân thường Bhaap bini.
Trước thời Pô Klong Girai, người Cham chưa có kut. Tài liệu cũ của Trung Hoa cũng cho biết như thế. Thường thì tro than của người bình dân sau khi làm lễ thiêu, được cho thả trôi xuống dòng nước.
Continue readingCây dương cầm ngân lên
Vào ngày rạo rực mùa giáng sinh
Từ cánh đồng trinh nữ
Em mang theo buổi chiều tắm táp thơm tho
Bay tới sân giáo đường nhộn nhịp Continue reading
Là điều cực kì quan trọng.
Quan trọng, vì đây là lần đầu tiên, bài viết ý hướng cung cấp cho độc giả cái nhìn tổng quan về lịch sử hình thành và chuyển di palei Cham ở Pangdurangga.
Qua kí ức của Pô Adhya Hán Bằng, Mưdôn gru Hán Phải [đã mất], anh Dương Tấn Ngọc (Chakleng), Pô Gru Hương (Katuh), ông Thập Văn Thơ [đã mất], Gru Châu Văn Kên (Ram), Bá Văn Có [mất], Ông Ò (Hamu Tanran), Thiên Sanh Sở (Palao), Giáo Bưởi (Cwah Patih), và qua sưu tầm riêng, tôi ghi chép được cả khối tư liệu quý giá. Nay tạm kết nối lại thành một bản lược đồ [cực ngắn] để những đứa con của Đất có cơ sở nhìn lại Bhum bhōk padōk kiak của mình.
Chắc chắn bài viết không thể tránh khỏi vài chi tiết sai, lệch; tôi rất cần sự góp ý và bổ sung của người đọc. Karun – Sara.
*
Tạm lấy thời điểm khởi động cho lịch sử ấy từ Patau Tablah (tiếng Việt là “đá nẻ”) được dựng lên. Bia kí thuộc địa phận làng Bal Cōng Chung Mỹ, thị trấn Phước Dân, huyện Ninh Phước, Ninh Thuận. Ở đây minh văn mang nội dung lịch sử đậm nét ở thời đoạn khá dài: 1147-1266, kể lại cuộc chiến Champa Khmer. Continue reading
1. Trong kho tàng nghệ thuật điêu khắc Champa, tượng thần Shiva chiếm số lượng và vị trí vượt trội. Sự vượt trội này thể hiện ngay cả trên bi kí.
Trong 128 bi kí được tìm thấy dọc dải đất miền Trung Việt Nam, có 92 minh văn đề cập hay tôn vinh Shiva và hóa thân của Ngài, 5 minh văn về Brahma, 3 về Vishnu, 7 về Phật và 21 chưa được xác định (theo Paul Mus). Trong Tam linh vị (Trimurti) là Brahma – Thần Sáng tạo, Vishnu – Thần Bảo dưỡng và Shiva – Thần Hủy diệt, Shiva quả là vị thần đầy uy thế trong lịch sử tôn giáo-tín ngưỡng Cham. Từ những bức tượng đầu tiên xuất hiện vào thế kỷ thứ VIII, qua những bước thăng trầm của lịch sử, dù hình tượng các vị thần khác có mờ phai hay mất đi trong tâm thức Cham, nhưng Shiva vẫn luôn có mặt qua những nhân vật lịch sử được thần hóa, qua hàng trăm ngẫu tượng sinh thực khí (linga) đơn giản nhưng mãnh liệt và đầy sức sống.
Tại sao một vị thần biểu trưng cho cái chết và sự hủy diệt lại được trân trọng như thế? Theo ngữ nguyên, Shiva có nghĩa là thiện, là tốt lành. Người Cham xem cái chết là một mặt của sự sống. Sống – chết không chỉ luân chuyển nhau tồn tại mà cùng song hành giữa dòng đời. Và phá hủy lại là tiên đề của sáng tạo. Phá hủy thúc đẩy sáng tạo và phá hủy để sáng tạo. Continue reading
1. Trước & quanh Tagalau 01
Chắc chắn người có công dắt tay tôi vào hội hè chánh thống chính là Phú Văn Hẳn. Đó là năm 1993, tôi vừa làm dân thành phố đúng một năm. Hẳn mời một lô anh chị em Cham quen biết đang ở Sài Gòn tụ hội trong hội trường Viện Khoa học Xã hội TPHCM, nơi anh đang làm việc. Đủ thành phần. Có cả cháu gái vào ôn thi, cả ông anh đang làm việc tại công ty kinh doanh. Hội Văn học Nghệ thuật các Dân tộc Thiểu số TPHCM, tôi mù tịt về Hội này. Thấy mọi người vào thì vào.
Xướng tên nhận thẻ, một cháu gái dân Chakleng quay sang tôi:
– Sao con lại đứng chung hàng với chú Trạm nhỉ?
– Có sao đâu, cứ nhận đại đi, – tôi đùa.
Chính tại đây, Nông Quốc Chấn biết tôi, và chúng tôi gắn bó từ đó. Continue reading
Lễ hội Katê là một trong những công lễ lớn và quan trọng của người Chăm ở tỉnh Ninh Thuận và Bình Thuận. Lễ hội Katê được tổ chức hằng năm vào đầu tháng 7 theo lịch của người Chăm (khoảng cuối tháng 9 và đầu tháng 10 Dương lịch) có sự tham gia đông đảo của dân làng tham gia hành lễ. Tính chất đặc biệt của lễ hội Katê là sự xuất hiện của tộc người Raglai cùng với người Chăm thực hành cúng lễ và trình diễn nghệ thuật. Lễ hội Katê diễn ra ở trên đền tháp, ở làng và các gia đình. Nhằm mục đích tưởng niệm các vị nam thần, anh hùng của dân tộc được thần linh hoá và tổ tiên. Đồng thời, đây là dịp thắt chặt thêm tình cảm anh em Chăm và Raglai ngày càng gắn kết sâu đậm để cho mối quan hệ Chăm và Raglai mãi mãi trường tồn cùng với lễ hội Katê truyền thống.
Thành ngữ của người Chăm có câu nói: “Chăm sa-ai Raglai adei”. Nghĩa là người Chăm là người chị cả còn người Raglai con gái út trong gia đình. Theo quy định của luật tục, người con gái út trong gia đình có quyền thừa kế tài sản của cha mẹ để lại và thực hiện nghĩa vụ chăm sóc và thờ phượng cha mẹ khi về già. Cho nên, từ xa xưa người Raglai được giao vai trò đảm trách việc bảo quản y trang của vua chúa và các đồ cúng lễ trên đền tháp để thờ phượng ông bà, tổ tiên và thần linh. Continue reading
Tạp chí Nghiên cứu & Phát triển số 2-2016 (tr. 81-94)
Hằng năm, sau lễ Rija Nưgar (Lễ Xứ Sở) diễn ra vào đầu năm lịch Chăm (tháng 4 Dương lịch), bà con Chăm ở các vùng thuộc hai tỉnh Ninh Thuận và Bình Thuận đều làm lễ thờ cúng Po Riyak, tức Thần Sóng [Biển]. Lễ thờ cúng Po Riyak là một mảnh văn hóa biển của người Chăm, mảnh rất quan trọng. Bởi non hai thế kỉ rưỡi, dấu ấn của nó chẳng những vẫn còn in đậm trong tâm thức cộng đồng, trong sinh hoạt văn hóa – tín ngưỡng Chăm, mà còn ảnh hưởng đến các cư dân trong khu vực, như qua tục thờ Cá Ông, hay thờ Ông Nam Hải của người Việt miền Trung chẳng hạn.
Po Riyak là ai? Người có lịch sử hay chỉ là nhân vật huyền thoại? Hiện nay cộng đồng Chăm thờ phụng Po Riyak như thế nào? Người Việt nhận ảnh hưởng gì từ nhân vật huyền thoại hóa này?
1. Từ lịch sử đến truyền thuyết
Truyền thuyết kể rằng, Po Riyak tên thật là Jataul Wa (hay Aih Wa), làng Ia Dak, nay thuộc khu vực Ma Lâm, huyện Tánh Linh, tỉnh Bình Thuận. Ngài sinh ngày mồng 5, nhằm thứ Ba, tháng Tư lịch Chăm năm con Rồng.(1)
Niên lịch xác định ngài xuất hiện sau triều đại Po Rome (1627-1651), lúc đó Phú Yên thuộc Champa đã mất vào tay Đại Việt. Điều này tương ứng với thực trạng xã hội được kể lại rất khái quát trong truyền thuyết (dalikal) và tụng ca (damnưy) về ngài. Continue reading
Có mỗi thứ mặc cảm thôi mà nhiều người cũng mặc cảm sai, tội vậy đó. Chuyện như thế này.
ĐAW là gì?
Nếu tôi dịch “đaw” = “ấm” thì tôi biết dứt khoát nhiều ‘nhà’ Cham sẽ dùng chữ khác để dịch chữ “ấm” của tiếng Việt cho mà xem. Đơn giản, chỉ bởi [vì, tại, do] mặc cảm là chính: lẽ nào tầm như tui đây mà nói tiếng Cham theo… Sara!
Kinh nghiệm từ 36 năm trước, tôi dịch chữ “đwa karun” = “cảm ơn” là chính xác 110%, vậy mà có rất nhiều nhà đã tránh dùng chữ tôi đã dùng, và nói khác [và rất trật]. Mà “karun” có phải là chữ của ông Inrasara đâu mô. Nó thế này nè:
KARUN trong Từ điển Aymonier có 3 nghĩa: Continue reading
Lễ hội Katê là một trong những công lễ lớn và quan trọng của người Chăm ở Panduranga được tổ chức định kỳ hằng năm trên các đền tháp Champa. Mục đích của lễ hội nhằm để tưởng niệm các vị nam thần, anh hùng dân tộc và những người có công lao trong quá trình vận động của lịch sử Champa.
Mỗi khi đến tháng bảy theo lịch của người Chăm (khoảng đầu tháng 10 dương lịch), các vị chức sắc tôn giáo họp dân làng lại, chuẩn bị các lễ vật cần thiết để lên tháp cúng tế. Bởi vậy, hướng dẫn người dân đi cúng lễ ở trên đền tháp bao giờ cũng có giới chức sắc như Po Basaih, Po Adhia, Kadhar, Pajuw và Camanei. Continue reading
Vào ngày 1 và 2 tháng 10 năm 2015, người Chăm tỉnh Bình Thuận tổ chức nghi lễ Paralao Kasah tại cửa biển ở xã Phước Thể, huyện Tuy Phong.
Nghi lễ Paralao Kasah là một nghi lễ lớn và quan trọng của người Chăm Panduranga (Ninh Thuận, Bình Thuận). Tính chất đặc biệt của nghi lễ Paralao Kasah là tổ chức tại các cửa biển, có sự hiện diện của chức sắc Ahiér và Awal, có sự tham gia của nhiều giáo phái như Po Basaih, Kadhar, Maduen, Po Acar và Ka-ing. Nhằm mục đích cầu đảo, cầu an, mong cho mưa thuận gió hoà, cây trồng và vật nuôi sinh sôi, phát triển tốt, con người có được cuộc sống ấm no và hạnh phúc. Continue reading