Nhà thơ Vũ Hoàng Chương đã thống thiết hỏi thế! Trí thức là kẻ luôn cật vấn mình. Tôi ngày trước, ở tiểu sử là: “Đi, đọc và viết”. Nếu vậy thì ích kỉ quá; sau này:

“Tôi là kẻ đốt lửa, nuôi lửa và truyền lửa” (Nói chuyện tại Trường chuyên Lê Quý Đôn, Phan Rang, tháng 10-2020).

Cham thờ Thần Lửa ‘Yang Apui’. Lửa, Con đường & Quê hương đồng hành với tôi từ rất sớm, đi vào trong thi ca.

Sống nghĩa là tạ ơn – ơn ngãi đầy tràn

nằm ngoài chân trời đếm đo được mất

tạ ơn làm cho ta lớn lên [Lễ Tẩy trần tháng Tư-2002].

Cha mẹ, anh chị em ruột, cả anh chị em họ cùng bao người láng giềng tuổi nhỏ của tôi nữa. Tất cả dành cho tôi bao điều tốt lành, là một may mắn lớn. Tôi cần nói to lên tiếng tạ ơn đầu tiên.

Nhóm bạn Chakleng của tôi. Thính, Đạm, Lệ, Quân, 2-Quận, Tin, Bánh, Bày, Phép, Hiển, Hảo, Buôn, Đính, Hộp, Nhàn… Từ đá banh [dân Chakleng cừ miễn chê], đào giếng hay vệ sinh thôn xóm cho chí mở lớp dạy chữ mẹ đẻ… chúng tôi chơi với nhau từ xà lỏn cho đến tuổi ai nấy con đàn cháu đống mà vẫn một lòng một dạ, không đáng nói lên lời tạ ơn sao!

Champa mất, tuy thế hơn 200 năm sống xen cư và cộng cư với người Việt, Cham chưa từng đánh mất bản sắc, nói chi bị đồng hóa. Đó là nhờ 3 chân kiềng: Kí ức lịch sử, ngôn ngữ chữ viết & tôn giáo dân tộc.

Nó làm nên sức mạnh nội tại của tinh thần văn hóa Cham.

(Văn học Cham khái luận-1994)

Thử phân tích:

[1] Kí ức lịch sử

“Nhà văn là kẻ phơi mình trước công chúng. Như một cá thể – không tổ chức, không phe phái, không tài sản, hắn chỉ có chữ bảo vệ mình…

Ngoài chuyện gia đình và tình cảm riêng tư, tôi không ngại đối thoại với mọi Cham về bất cứ lĩnh vực ở bất kì đâu: trực diện hay diễn đàn công cộng”.

(Chamyouth.com, 2006).

Với tư cách nhà văn, tôi không né tránh, mà phân tích tới cùng sự thể liên quan đến nghề nghiệp, cộng đồng. Khác triết gia hay nhà tư tưởng, Krishnamurti hay Heidegger chẳng hạn, luôn trừu tượng và chung chung, nhà văn là nòi ưa cụ thể, có địa chỉ.

“Nghệ sĩ là kẻ ăn ít, ngủ ít, sở hữu ít hay không có gì cả” (Henri Miller”, là kẻ biết “chờ đợi một cách kiên nhẫn và tín thành” (R-M. Rilke), nghĩa là chịu giú mình trong bóng tối vô danh một thời gian dài với niềm tin yêu bất thối chuyển.

“Ở đây, thời gian không là tiêu chuẩn đo lường. Một năm có kể gì, mười năm không là gì cả. Là nghệ sĩ có nghĩa là nẩy nở như cây lá không hề bức thúc nhựa cây, không sợ hãi mùa hạ không trở lại nữa. Mùa hạ nhất định sẽ đến. Nhưng mùa hạ chỉ đến cho kẻ biết chờ đợi, chờ đợi một cách trầm lặng và cởi mở như đã có cả vĩnh cửu trước mắt mình” (Phạm Công Thiện dịch).

Năm 2005 tôi được VTV1 bình chọn là 1@4 “Nghệ sĩ tiêu biểu”, có nghĩa tôi cũng NGHỆ SĨ chán! Định kiến nghệ sĩ là loài vô nguyên tắc, rượu bia thuốc lá tùy tiện, với ốm yếu đến gió thổi bay được – là lầm to.

“Nhà văn là kẻ lưu giữ kí ức dân tộc” (Minh triết Cham, 2015).

Tháng 5-2019, tôi đã nguyên văn thế với nhà thơ Nhật, khi gợi ý ông kể câu chuyện về vùng đất chết nơi ông tự nguyện ở lại với nó gần mươi năm qua.

Tiễn chân tôi, ông nói:

“Nhà thơ không chỉ lưu giữ kí ức dân tộc, mà còn sáng tạo ước mơ của dân tộc.”

Hai thế kỉ trước, nhà thơ Đức Hölderlin đặt câu hỏi thống thiết:

“Và để làm gì, thi sĩ – trong thời đại bần nhược điêu linh?”

Nguyễn Quang Thiều:

“Triều đại INRA kéo dài 30 năm, để rồi chịu kết thúc chăng?! Vẫn còn cơ hội và phương cách phục hưng nó, nhưng ai đủ tài năng, bản lĩnh và độ lì để làm kẻ tiên phuông?” (trích Inrasara, Cham vẫn có thể làm giàu, 2017)

Hô to như thế, là để khích tướng mấy đứa con trai tôi, và cả bạn trẻ Cham.

“Giã từ cõi mộng điêu linh

Anh về buôn bán với mình phôi pha”

[trích Inrasara.com, 2010]

Nhà văn Việt Nam ưa sĩ, thèm tiền mà sĩ, tôi – không.

Tôi có tính tự lập từ rất sớm, ngay thời Tiểu học. Để không nô lệ tiền, tôi giỏi làm và giỏi bán. Từ cà-rem, quán tạp hóa, thổ cẩm cho đến… chữ nghĩa.

Nuôi gia đình bảy miệng ăn, tôi làm bộn nghề: Cày ruộng, trồng nho, rau muống, câu cá, nuôi heo, thú y, làm hàng xáo, buôn bán lẻ, mở công ty sản xuất lớn… món nào cũng ra trò.

Tôi chưa bao giờ gọi là thiếu tiền xài. Rủng rỉnh tiền, tôi cho. Để rồi khi nhập cuộc và để hết mình cho chữ nghĩa, dù Cty đang ăn nên làm ra, tôi bàn giao cho bà xã, viết ngay trang đầu sổ tay hàng chữ to đùng: MI KHÔNG ĐƯỢC QUYỀN LÀM RA TIỀN NỮA.

Nghĩ-14. “Hành trình viết của tôi là hành trình phá hủy ‘bản sắc tôi’”.

(Inrasara.com, 1-9-2016).

Con người là một văn bản. Trước khi ra đời, hắn được viết bởi gien cha mẹ. Sau đó hắn được tô vẽ bởi môi trường tự nhiên nơi hắn sinh ra, môi trường xã hội quê nhà hắn sống. Tiếp đến hắn được làm đậm bởi thầy cô và nền giáo dục hắn thụ hưởng, ý thức hệ tôn giáo và chính trị của đất nước hắn, những cuốn sách hắn đọc, vân vân. Không thể thoát!

Nhà văn là một văn bản. Vướng kẹt, nhà văn chỉ là kẻ giữ kho hay tô son cho quá khứ không hơn. Hắn phải thoát, thoát khỏi “văn bản” định mệnh kia. Nếu không thể, ít ra hắn cần tự thức, và mở to mắt trừng trừng nó.

“Việt Nam không có truyền thống triết học, chúng ta cũng chưa sẵn sàng cho truyền thống kia. Triết học ta đang dạy trong nhà trường là thứ triết học Theo-ism”

(Vietnamnet, 10-10-2008)

“Phê bình văn học Việt Nam cứ cảm tính và tùy tiện. Phê bình Lập biên bản ra đời ý hướng cắt đứt truyền thống đó”.

(Phát biểu tại Lễ Phát giải thưởng Vanviet, 2015)