Sáng nay tôi tình cờ nghe video clip “Hành trình đi tìm di sản dân tộc”, tác giả Thái Hảo cho rằng người Việt không có tư tưởng, nên mãi sống bằng đầu óc của người khác. Hết Khổng Nho đến Dân chủ Tây phương sang Mác-Lê Cộng Sản, mà chưa một lần chịu suy tư để tìm một triết thuyết cho mình.

Tôi nhiều lần viết, Việt Nam thiếu triết học, nhà trường ta còn chưa chuẩn bị để lấp đầy sự thiếu khuyết thâm căn đó. Triết học ta đang dạy ở Đại học, là thứ triết học Theo-ism: Nghĩ theo, viết theo, nói theo, vân vân theo.

Cham may mắn hơn, có chữ viết sớm, có nền văn học thành văn, và nhất là có một nền triết học và một Tôn giáo ‘Ahiêr Awal’ tuyệt kì được liên tục sáng tạo qua nhiều thế hệ.

[hay. Từ chuyện làm ăn đến làm thơ, từ Cham đến Việt]

“Không có liều lĩnh nào tai hại cả”, ai nói thế?

Câu chuyện kinh doanh

[1] Bà xã tôi dân liều lĩnh thì miễn nói, Fulro mà! Dẫu sao, trước chuyện lớn nàng vẫn cứ run…

Cơ sở Thổ cẩm Inrahani làm ăn với Mai tại Sài Gòn đang ngon trớn thì bị nạn. Năm 1993, Cửa hàng đặt hàng lớn, và Cơ sở đổ vốn lớn. Rồi, vi là hàng dệt tay mỏng dày to nhỏ không đều, một nửa hàng thô bị loại. Sập tiệm là cái chắc.

Bà xã năn nỉ thế nào vẫn không chịu. Tôi nói, CUT, Hani hoảng lên. Thế rồi, tận dụng hàng thải chế tác balô, gilê, ví, túi xách, thuê góc nhỏ Thương xá TAX, bán lẻ – Cty Inrahani phất, qua quyết định liều lĩnh đó.

Nhà thơ Hồ Dzếnh thì vậy, chớ tôi chả có nổi mảnh tình dang dở nào gọi là đẹp. Riêng vụ dang dở về chữ nghĩa, thì khác: cực đẹp. Bởi nó làm tôi mãi nhớ nhung, tơ tưởng nhưng không thể, không muốn chắp nối. Chắp nối, nó mất đi cái đẹp của thuở ban đầu lưu luyến ấy.

Mùa Đông 1990, buôn bán thất bại te tua từ miền Nam, tôi quy hồi cố hương làm lại từ con số âm, để nuôi sống gia đình bảy miệng ăn thời buổi giá-lương-tiền. Làm hàng xáo, trồng rau muống, chích heo, câu cá… tranh thủ giờ phút rỗi, viết. Trên tập kẻ ngang vàng ố dưới ánh điện leo lét cuối palei.

“Chăm” chính thức được Nhà nước quy định gọi tên nhóm sinh linh này từ năm 1979. Chớ trước đó, chữ “Chăm” chưa hề có mặt trên trần đời.

Ngày xưa, người Việt gọi bằng Hời, Chiêm, Người đàng thổ (khác với Người đàng quê là người Việt) Chàm hay Chà.

Lạ, “Chăm” ra đời từ một ngộ nhận! “Kết quả nghiên cứu rất công phu và trong nhiều năm của các nhà khoa học, sau khi đã có sự thống nhất giữa Ủy ban Khoa học xã hội – Ủy ban dân tộc của Chính phủ”, đã quy mọi tên gọi dị biệt kia về một mối: Chăm.

Gợi ý cho công trình “Dấu vết Cham ở đất Bắc”, công trình khả thể làm thay đổi cách nhìn của cộng đồng người trên mảnh đất hình chữ S xinh đẹp và đau khổ này. 15 năm qua đi vẫn chưa thấy ai nhập cuộc. Tôi đặt câu hỏi: “Yêu chưa đủ chăng?”, một bạn phản hồi, do bởi tại vì này nọ. Tôi nói: không!

Trước tôi, văn học Cham chưa được biết đến nhiều, chưa có công trình gọi là nào ra đời, đây đó chỉ là những mảnh, vài tác phẩm lẻ… ấn hành với số lượng cực khiêm tốn. Nếu tôi cũng viện lí do nọ kia, thì hôm nay làm gì có bộ Văn học Cham đầy đặn và dày dặn.

Cái dở tệ, chống là phải rồi, sao gọi là bệnh. Tuy nhiên với cuộc chiến giữa những hệ mĩ học nghệ thuật, thì khác.

Thời đương đại, văn học thôi còn đi theo một lối, mà phát triển đa diện đang dạng, đa phong cách và cả đa hệ mĩ học – ở người viết lẫn người đọc. Vậy mà độc giả cao cấp, tục gọi là nhà phê bình ta cứ lối cũ, mà đoc, mà phê.

Nhà thơ ĐHG – đã điểm qua, đọc bài phê bình trích dẫn thơ dở, liền bỏ đi. Mã Giang Lân đụng loài thơ rối rắm, gán ngay đó là thơ của người điên. 

[hay. Bạn có thực sự yêu Pô-Klong không?]

Có thể nói, 80% người có học Cham đang đóng góp cho cộng đồng và đất nước hôm nay, xuất thân từ lò Pô-Klong. Tồn tại trong thời gian không dài [10 năm], Pô-Klong đã đào tạo lứa sinh linh Cham, vững về kiến thức, chuẩn về kỉ luật, và đa phần có trách nhiệm xã hội.

Hiện, các anh chị em tản đi các nơi, kẻ mất người còn, tuy nhiên đó chính là thế hệ danh giá nhất sau thời kì đại khủng hoảng, chắc chắn thế! Nhà văn, nhà nghiên cứu, tiến sĩ, bác sĩ, kĩ sư, doanh nhân, và không ít người có vai vế trong chính quyền, từ địa phương đến trung ương.

Không biết mà nói, lại nói to!

Website của Hội Nhà văn Việt Nam vừa đăng danh sách hội đồng chuyên môn, đã nhận ngay phản ứng.

“Theo nhà thơ Trần Chấn Uy, danh sách Hội đồng thơ chưa thỏa đáng, bởi tính đại diện cho các phong cách thơ không đầy đủ: “Hội đồng thơ hiện nay bị thiên lệch về một phong cách, gọi là hậu hiện đại. Những tác giả chỉ đại diện cho một phong cách thơ chiếm lượng lớn” (báo Tiền phong, 7-3-2021).

Mèng!

Vụ “giã từ Chủ tịch Hội đồng thơ” gợi ra vài đoán mò hơi lạc đề. Không gì to tát đâu bà con ơi. Tạm nêu mấy trận bỏ đi của tôi để bà con tham khảo, đối sánh.

[1] Năm 1977, mới qua 5 tháng Đại học, tôi rời bỏ giảng đường. Vĩnh viễn!

Gia đình nghèo, khi ấy Cham mới có 8 mống sinh viên, vậy mà tôi dứt áo kiểu vậy. Cộng đồng không ngỡ ngàng, cha mẹ không buồn mới lạ. Thế nhưng, tôi “vì mình” hơn: Ở đó tôi không có gì để học. Về quê cày thuê mua sách đọc, hay hơn.

[2] Năm 1979 làm Kế toán trưởng HTX Nông nghiệp 700kg thóc mỗi mùa, chưa đầy hai năm, tôi bỏ ngang xương để qua Ban Biên soạn sách chữ Chăm lương chết đói.