Giáo sư Mai Quốc Liên, nhà phê bình đồng thời là giảng viên Đại học Sư phạm lâu năm, tổng biên tập đặc san Hồn Việt, trong bài “Một vài nhận thức về lí luận văn nghệ hiện thời”, đăng báo Văn nghệ, 22-4-2006, khẳng định rằng:

“Chủ nghĩa “hậu hiện đại”, chủ nghĩa “Tân hình thức” ngày nay cũng đang ế khách và tàn lụi dần ở phương Tây (…). Theo một bài báo của một GS Mỹ thì hàng năm mới có một người mua sách này ở các hiệu sách. Còn ở ta nó là một món hàng mới…”.

Khó nhất, so với lấy bằng tiến sĩ, làm nghiên cứu, hay phê bình.

Lạ, thơ cũng là loài dễ làm nhất, ít dụng công nhất, kẻ viết dễ thành nhà thơ nhất. Tiến sĩ, bạn phải chịu khó ngồi giảng đường, theo hầu giáo sư hướng dẫn, và cả biết đến văn hóa chạy nữa. Nghiên cứu hay phê bình [cả tiểu thuyết], bạn cần tìm tài liệu, làm hồ sơ, và nhất là chịu bám bàn viết. Thơ, thì không. Ngẫu hứng và bất kì đâu cũng ra thơ.

Tuổi trẻ tôi từng như thế như thế.

Tôi vừa đọc qua luận văn Thạc sĩ mới, về phê bình thơ của Mai Văn Phấn và Inrasara. Tôi không ý kiến, chỉ thư riêng gửi bạn ấy. Triển khai thêm rõ hơn, đăng hầu bà con.

Xưa rồi, Sara trả lời phỏng vấn báo Lao động, số 185 ra ngày 11-8-2007: “Thiếu tư tưởng, nên phê bình ăn theo sáng tác”, do MT. thực hiện.

[hay: Tôi cũng đã ‘nhảy ra’ làm phê bình]

1. Ở Hà Nội tháng 11-2019 vừa qua, ngồi lai rai chuyện thơ với bạn bè văn chương, một nữ sĩ nổi hứng khen phê bình của một bạn thơ bề thế, rất sáng giá. Tôi nói:

– OK! Bạn thử tóm tư tưởng phê bình của bạn ấy trong 5 phút xem.

– Em vẫn có thể làm được chứ! – Ấy trả lời vậy thôi, không gì thêm, không gì khác.   

– Phê bình kia vẫn chưa thoát khỏi định mệnh “Văn chương, cảm và luận” (tên sách của Nguyễn Trọng Tạo), – tôi nói. Phê bình ta thiếu tư tưởng, nên mãi ăn theo sáng tác, là thế.

Vài bạn văn có vẻ đồng tình với Sara.

– Các anh nói thế em cứ muốn nhảy ra làm phê bình quá! – Nữ sĩ nói.

2. “Nhảy ra”, không ít kẻ văn chương đã nhảy ra. Việt Nam, và thế giới ngoài kia cũng hệt. Trong khi họ chưa chuẩn bị gì cả.

Tôi kể: Một tiến sĩ văn học Ấn Độ chủ nhiệm một tạp chí thơ khá ưa thơ Inrasara. Mỗi kì đều đăng 1-2 bài, trang trọng. Ổng ấy cũng nhảy ra bình thơ Inrasara: Hai bài dài. Ông hỏi ý kiến, tôi nói all right, giọng không mặn mà lắm, các nhà phê bình ở đất nước tôi cũng hay làm thế. Ông hiểu ý, nên thôi, và nghỉ luôn.

Người ta đọc thơ mình, yêu thơ mình thì quý. Ghi cảm nhận ra rồi mang đăng báo càng quý hơn. Thêm yếu tố ngoại nữa. Dẫu sao các bài bình ấy vẫn chưa thoát khỏi thân phận: “cảm và luận”. Ở đây: diễn nôm thơ!

3. Ở Hội thảo Lí luận Phê bình do Hội Nhà văn tổ chức tại Đồ Sơn 2010, một nhà phê bình trẻ sau khi đăng bài về tiểu thuyết Chân dung Cát, đã hỏi tôi có gì phản biện không, cười cười. Tôi nói:

– Với tư cách kẻ sáng tác, không; ở góc độ một nhà phê bình thì: Có, thậm chí có nhiều.

Một tác phẩm văn chương ra đời, tác giả hãy chết đi với nó. Tôi gọi đó là cô đơn khi tác phẩm đã ra đời. 

4. Tôi ‘nhảy ra’ làm phê bình từ năm 2002. Ngoài các tập tiểu luận, riêng phê bình có:

Thơ nữ trong hành trình cắt đuôi hậu tố ‘nữ (18 nhà)

19 nhà thơ dân tộc thiểu số Việt Nam

Thơ Việt thời Đổi mới (12 nhà)

Các khuôn mặt thơ mới (24)

Lập biên bản 4 thứ ấy: dễ. Ngay cả làm cái nỗi: Thơ Việt, từ Hiện đại đến Hậu hiện đại (5+19 nhà) cũng không khó. Khó, và tôi khoái hơn cả phải là Hồ sơ Biên bản So sánh (19 bài, trong Văn chương tan rã, Lotus Media, Hoa Kì, 2019): Phê bình đặt trên nền tảng tư tưởng, chứ không cảm tính với cảm tình. Ở đó có 5 bài rất đáng vỗ đùi cái bộp, là:

1. Từ Tố Hữu đến Bùi Chát, nhìn lại thế đứng của đĩ Việt Nam

2. Thơ trình diễn Việt từ hiện đại đến hậu hiện đại tiến lên… sến

7. Chiến tranh Việt Nam: tôi, ta & hắn

8. Từ Lê V[ăn]ĩnh Tài đến Trần Nhật Quang, Triều Tiên đang ở đỉnh nào của thế giới?

12. Thơ yêu nước & câu chuyện hài hước đen

Ở đó việc ‘phát hiện’ Quang Lùn là một nghệ sĩ hậu hiện đại, là đỉnh!

Bài 1.

VIỆT NAM CHƯA THỂ CÓ TIỂU THUYẾT GIA LỚN, TẠI SAO?

Đó là câu hỏi bạn “văn” trẻ đặt ra với tôi. Và thêm: Đời người trăm năm như nhau, nhà văn Tây hay Ta gì gì đâu có được ông Trời ưu ái thêm ngày nào!

Tôi nói: Đúng, nhưng nhìn kĩ xíu vẫn… sai đầy ra. Thử nhìn qua 4 yếu tố:

[1]. Tiểu thuyết, Don Quixote de la Mancha được coi là tiểu thuyết hiện đại đầu tiên của châu Âu; nghĩa là châu Âu đã có truyền thống tiểu thuyết hiện đại 4 thế kỉ: 3 điểm;

còn Việt Nam chưa tới trăm năm: 1 điểm. Continue reading →

1. Trong tiểu luận “Giải Nobel cho văn chương Việt Nam, tại sao không?” (Vietnamnet, 2008), tôi thử phân tích tinh thần “tòng” của tâm tính Việt, dẫn đến tính đồng bộ [đa phần] của nền thơ Việt. Xin trích:
“Sự đồng bộ bắt nguồn sâu xa từ căn tính thơ Việt và xã hội Việt Nam, được đắp nền và tô bồi thêm bởi thứ triết học Theo-ism đang được miệt mài giảng dạy trong nhà trường. Bước chân ra khỏi giảng đường, sinh viên Việt Nam khó dứt lìa nếp nhà nghĩ theo, viết theo, khen chê theo…”
Liên hệ xã hội Cham, bài “Tinh thần triết học và vấn đề xã hội Cham hôm nay” (Tagalau, 2010) cụ thể hóa tinh thần tòng thuộc đó. Ở đây tôi nhấn về tư thế và tinh thần tư duy độc lập. Xin trích:
“Bạn không phải nghe theo, tin theo, nói hùa theo bất kì ai cả! Bạn đủ khôn lớn để phán xét mọi việc. Chỉ khi nào bạn biết độc lập tư duy, bạn mới trở thành người lớn, trở thành chính bạn”. Làm sao có tư duy độc lập?
“Họ hàng bà con, anh chị em hay bằng hữu thường nghe theo nhau; khi ta từ bỏ sự nghe theo một chiều ấy, là ta đã học biết suy tư độc lập. Người của phe nhóm ta nói sai, ta không còn nhắm mắt tin nghe theo, là ta khởi đầu cho tư duy độc lập”. Continue reading →

1. Tiếp nhận phát hiện của người trước + sự quan sát hiện tình sinh hoạt văn học VN đương đại, tôi đã thử nêu và phân tích: “10 căn bệnh phê bình văn học hôm nay”. Sau đó còn thêm: “Phê bình văn học: rên rỉ và đổ thừa”, và vài nhỏ lẻ khác.
Nhân [lưu ý: “phê bình nhân”] Phạm Lưu Vũ “luận tí về đọc văn”, và nhân Paul Nguyễn Hoàng Đức còm rằng:
“người Á Đông chưa có môn phê bình nghệ thuật, mà chỉ ở mức bình tán (tôi chắc chắn về điều này, và sẵn sàng so găng với tất cả những ai dám viết về phê bình như một tiểu luận 300 chữ)”, nên mới có Stt này góp vui.

2. Mấy năm trước Paul Nguyễn Hoàng Đức vài bận nhắc đến so-găng-thơ, nay anh thêm món so-găng-phê-bình, thì quả đích thị tay cừ. Thú thật, tôi rất khoái. Continue reading →

01. QUAN ĐIỂM

“Bản sắc” cùng với “truyền thống” là khái niệm được dùng dày đặc, khi nhắc tới văn hóa, thời gian qua. Toàn cầu hóa, thế giới càng phẳng thì con người càng đi tìm bản sắc, như là điều cấp thiết không thể bỏ qua.
Vậy, thế nào là bản sắc? Bản sắc có phải quay nhìn lui về quá khứ hay đi giật lùi về nguồn? Còn phải đi tới đâu mới gặp nguồn như là nguồn?
Hỏi ngôi tháp Chàm kia có bao nhiêu phần trăm là Ấn Độ, bao nhiêu là Cham? Nó được người Ấn mang tới hay do nghệ sĩ Cham nào đó viễn dương qua Ấn Độ nổi hứng khênh về, không là vấn đề. Nhưng muốn được là tháp Chàm, người nghệ sĩ đã hủy phá nhiều, rất nhiều – “tiếp thu sáng tạo”, như chúng ta dễ dãi nói thế. Trong hành động “phá” này, vô thức (bản sắc cũ) và ý thức (tài năng nghệ sĩ) cùng có mặt. Tài năng cá nhân càng lớn thì phần “phá” càng vượt trội. Một khi có đột biến trong sáng tạo, chúng ta gọi đó là thiên tài.
Như vậy, bản sắc đa phần là cái đang chuyển động hình thành chứ không/ ít là cái đã đóng băng. Mà muốn làm nên bản sắc, kẻ sáng tạo phải thật sự dũng cảm. Biết và dám khênh về là dũng cảm, dám và biết “phá” càng dũng cảm trăm lần hơn. Bởi mãi lo khư khư ôm lấy kho bản sắc [cũ], ta đã tự cách li và cô lập mình với thế giới xung quanh. Để rồi, chẳng nhích lên tới đâu cả! Continue reading →