Tại sao các thế hệ trí thức Cham luôn xem Ariya Glơng Anak – một thi phẩm rất mỏng, là tác phẩm lớn nhất, quan trọng nhất?
Cham tiếp nhận và hiểu thông điệp Ariya Glơng Anak thế nào?
… Hirsch cho rằng “đọc thơ là một cuộc phiêu lưu trong sự cách tân, một hành động mang tính sáng tạo, một sự khởi đầu mãi mãi, một cuộc tái sinh của niềm ngạc nhiên”.
Continue reading[hay. Tháp Chàm, Cham, Việt & tượng đài thế giới hiện đại]
Triều đại đổ, triều đại khác lên, suốt dòng lịch sử Việt Nam bao nhiêu công trình trước đó bị phá, dường chưa có thông kê cụ thể. Riêng Cham, tại sao không phá đền tháp triều đại trước?
Là câu hỏi tôi đặt ra và lí giải đăng web Inrasara.com, ngày 27-5-2018. Nay thử phân tích sâu hơn.
1. Tinh thần Shiva: Phá hủy để sáng tạo, phá hủy và sáng tạo, phá hủy là sáng tạo.
Continue reading‘Bhaap ilimô’: văn hóa dân tộc (đúng hơn: “văn hóa quần chúng”) là từ cốt tuỷ của Pauh Catwai. Hai lần tác giả nhắc đến, đặt nó ngay cuối câu ariya – lục bát Cham: một câu thể hiện ở dấu hỏi làm sao, thế nào, một ở dấu than e rằng, sợ rằng.
Câu 38. Tha boh cơk tajuh giloong
Thibar ka throong bhaap ilimô
(Một ngọn núi bảy ngả đường/ Thế nào cho thông văn hóa dân tộc?)
Continue reading[câu chuyện & thơ]
Ngày xưa, gặp thời giặc giã, bà con không lên tháp Katê được, ‘Pô Adhya’ quẩy ‘Mưrang Ginraic’ dẫn đoàn người chạy vào rừng sâu tìm đến gốc cổ thụ an tọa mà hành lễ. ‘Mưrang Gianraic’ được xem là ‘danook’ [tháp thu nhỏ] luôn có mặt tại tư gia ‘Pô Adhya’.
Còn thì, mỗi Katê là Cham ‘Ahiêr Awal’ mỗi lên tháp cúng tế, tạ ơn trời đất, Pô Yang và Muk kei Ông bà tổ tiên. Năm nay có giặc, lại là giặc trời ‘kaliin akarah’, chắc mỗi ‘Pô Adhya’ cùng vài đại diện lên tháp. Buồn không?!
Continue readingHôm trước, bạn trẻ Thành Trung cho hay bị một vị bắt bẻ “Cham có tôn giáo đâu mà la!”, mới nhờ đến tôi. Hôm qua, thêm facebook Tưởng Chu Nguyện đề nghị tôi vắn tắt về tôn giáo khá lạ này: Đạo Cham. Ừa, thì gạch đầu dòng.
Trước hết, chớ bưng khuôn nào bất kì áp lên Cham, thấy không có chi khớp thì hô: Cham không có tôn giáo. Chẳng phải thế đâu! Tuần tự…
– Cộng đồng Cham Pangdurangga, ngoài Muslim chiếm số lượng nhỏ, có ba hệ:
Continue readingVề Sự cố văn hóa tín ngưỡng tại tháp Pô Klong Girai 7-7-2020, tôi thử hỏi vài bạn thế hệ mới: – Các bạn cho biết, tại sao tiệc tùng hôm đó là không chấp nhận được. Hãy đưa ra đủ lí lẽ có thể thuyết phục được người ngoài, chính quyền và cả tôi nữa, xem…
Kết quả: luôn là mơ hồ.
Thế nào là ‘ông khin’?
Chỉ tay thẳng vào tượng ‘Pô Ginôr Mưtri’, là ‘ông khin’;
‘Pô Adhya’ chưa đi vào tháp mà ta vào, là ‘ông khin’;
Lễ vật Pô Yang chưa dùng mà ta xơi trước: ‘ông khin’;
Continue readingCĐCB đối thoại với Inrasara, bài cuối.
Hôm qua 19-9, một bạn trẻ cho hay bị một vị bắt bẻ “Cham có tôn giáo đâu, mà la!”, mới nhờ đến tôi. Tôi nói: Vụ này cei Sara đã giải minh từ lâu rồi. Ta mãi dùng công thức hay định nghĩa cố định nào đó ra đo đếm, khi Cham không trùng khớp thì hô ngay: Cham không có tôn giáo. Lạ!
‘Ahiêr Awal’ là tôn giáo dân tộc, như đạo Do Thái của người Do Thái hay Shinto của Nhật. Ở đó, [1] Đấng tối cao đã nhạt nhòa, còn lại là: Pô Yang và Muk Kei, [2] Kinh sách: Agal Ahiêr [rút một phần nhỏ kinh Bà-la-môn] và Agal Awal [rút 1 phần nhỏ Kinh Qu’ran], [3] Nơi tập trung ‘ngak yang’ thờ tự có: Bimong Kalan và Sang Mưgik, [4] Tín đồ là: Cham Jat, Cham Ahiêr và Cham Awal.
Continue reading– Nhà thơ có viết: “Trong đời sống tôn giáo tín ngưỡng và cả đời thường, hai hệ phái này tồn tại vô số chỉ dấu cụm từ Ahiêr Awal “tuy hai mà MỘT” là chuẩn không cần chỉnh. Cả hai thâm nhập vào nhau, hòa hợp và hòa quyện nhau, lệ thuộc và cả làm vướng chân nhau.” Và khẳng định rất lạ: Pô Rômê muốn thế, mới lạ!” Ông có thể nói rõ hơn…
– Này nhé…
Chuyện nhiêu khê nhất chính là Xakawi dùng chung, bên này lệ thuộc bên kia và ngược lại. Thế nên không năm nào Halau janưng và trí thức Cham không mang Xakawi ra bàn, bàn mãi vẫn không xong.
Continue readingBài-3. CÓ PHẢI BÀ-NI LÀM SAI BÀI?
[Trả lời 3 câu hỏi có liên quan với nhau]
1. Như nhà thơ nói, chữ ‘Bani’ xuất xứ từ Ả Rập, và “Tôn giáo Bà-ni” cũng từ Hồi giáo mà ra. Vậy tại sao không gọi là “Hồi giáo Bà-ni”, mà phải là Bà-ni?
Phát ngôn tự thú mình biết một mà chưa biết hai, càng chưa biết ba. Hỏi chớ Tin Lành, Islam từ đâu mà ra? Chẳng phải chung tổ phụ Abraham sao?
Chẳng có gì nẩy ra từ hư vô cả, tư tưởng tôn giáo cũng không khác. Luôn tiếp thu, vay mượn nhau rồi sáng tạo và làm khác, để thành của mình. Do Thái giáo, Công giáo, Chính Thống giáo, Islam, Tin Lành… tồn tại cả khối dấu vết đậm nhạt liên quan với nhau – mỗi tôn giáo ấy vẫn có tên gọi riêng.
Continue readingBài 1. TÊN GỌI BÀ-NI
Thế nào là Bà-ni? Nhiều người nghĩ chữ nghĩa thôi mà, “sao chẳng được”, tại sao cứ phải Bà-ni?
Thế nào là Bà-ni?
Trước hết xin lưu ý, Bà-ni, Hồi giáo Bà-ni, Hồi giáo cũ, Hồi giáo mới, Bà-la-môn, vân vân là các từ/ ngữ được DỊCH hay phiên âm sang tiếng Việt. Để gọi các thành phần “tín đồ” trong cộng đồng, người Cham phân biệt rất rành mạch: ‘Anưk Chăm’, ‘Anưk Bini’ và ‘Asulam’.
[1] ‘Bani’ là tiếng Ả Rập, theo Từ điển Aymonier: “les fils” nghĩa là “những đứa con trai” hàm nghĩa những đứa con trai của Mohammad. Nguyên gốc là vậy, chứ người Cham hiểu chữ ‘Bani’ hoàn toàn khác. Tiếng Bà-ni để chỉ một bộ phận tôn giáo của cộng đồng Cham Pangdurangga [Ninh Thuận và Bình Thuận].
Continue reading