Tôi có 1 ước mơ: Rằng Chàm mình thực tế xíu. Một xíu thôi.

1. Tuần trước tiến sĩ Thành Đài gửi cho tôi cái live stream giải thích về vụ bằng tiến sĩ-giả, tiến sĩ-email của anh. Live stream dài, và rất… chán.

– Chán, bởi hoàn toàn không cần thiết. Cánh moi móc cái “giả” của bạn từ mươi năm trước nhảm và vô ích đã đành, nay bạn giải thích nó nhì nhằng càng vô ích, và nhảm.

– Các dự án của bạn, chúng đã tới đâu? Chúng có mang lợi ích gì thiết thực cho cộng đồng không?

Cham phân biệt hai từ: ‘kalin dunya’: chiến tranh cõi người và ‘kalin akarah’: chiến tranh cõi trời. Chiến tranh “cõi người” do loài người gây ra, còn “cõi trời” là từ trời. Thiên tai, dịch bệnh như Covid-19 – tạm cho là thế – thuộc loại này.  

Chiến tranh cõi trời, đáng ra phải là cơ hội cho nhân loại xích lại gần nhau, để chống chọi, nhưng không. Theo dõi tình hình mấy tháng qua, nó rất khác với mong đợi. Do sự ngu dốt, nhất là tâm ích kỉ khó chừa của loài người.

[hay: Lão, Phật đến Chay Mala, và Quang Nùn]

1. “Đạo khả đạo phi thường đạo, danh khả danh phi thường danh”, là Lão Tử chỉ mới đạt quả vị A-la-hán. Cụ bỏ đời đi sau khi để lại Đạo Đức Kinh – là phải.

Tất Đạt Đa thì khác: “Phật thuyết Bát nhã Ba la mật tức phi Bát nhã Ba la mật thị danh Bát nhã Ba la mật”, Đức Phật làm Bồ-tát quay trở lại bờ này, cứu độ chúng sanh.

Đó là biện chứng đạo. Từ biện chứng đạo sang biện chứng đời…

[Sưu tầm, biên tập & sáng tác]

1. [năm 1965]

Chó Mỹ, Chó Nga và chó Ba Lan đi hội thảo quốc tế. Tại hành lang hội trường, chó Mỹ khoe:

– Ở Hoa Kỳ, tôi sủa thoái mái, cuối mỗi tuần còn được ông chủ dọn cho dĩa thịt.

– Thịt là thứ gì nhỉ? – Chó Ba Lan hỏi?

– Còn sủa nghĩa là sao? – Chó Nga thêm.

[Sau đó chó Mỹ giải thích thế nào chuyện không kể tiếp]

Mục “Khoảnh khắc cuộc đời” – HTV9 nẩy cái ý xem ông Sara có miếng nào ngon trình làng không. Nơi ấy… “nhân vật kể về khoảnh khắc nổi bật của mình từ đó truyền tải đến khán giả có thể nhìn thấy chính bản thân mình trong câu chuyện đó hoặc truyền tải thông điệp, giá trị nhân văn, ý nghĩa đến với mọi người.”

Và tôi “nghiên cứu” mình như sau:

Là kẻ chữ nghĩa: nhà văn, nhà nghiên cứu, diễn giả, nhà hoạt động xã hội qua chữ nghĩa, các khoảnh khắc đáng nhớ nhất của tôi là từ, do chữ nghĩa, qua đó gợi mở và gợi hứng cho tôi viết, hoạt động. Thử nêu 4 vụ cho các bạn chọn:

Chuyện kể, thôn nữ trẻ giỡn sao ấy bị té hồ nước sâu. Đám thanh niên làng chạy tới, mà chả có mống nào rục rịch. Bỗng nghe một tiếng lao xuống ùm. – Phải thế chứ! – bà con kêu lên.

Sau một hồi vật lộn, chàng trai vớt được cô gái lên bờ. Trong khi cha mẹ cô gái muốn gặp ân nhân để cảm ơn, và khi cánh báo chí dớn dác tìm phỏng vấn, thì anh chàng chạy đầu này đầu nọ: “Đ.m. ai vừa đẩy tao, thằng nào vừa đẩy tao…”

Chuyện tôi thì hơi khác. Ở thế giới Cham, tôi cũng lao…

Sự số Văn hóa NTT, từ Sài Gòn về, tôi kể với Trà Vigia:

– Trên phone bảo “chuyện có tí mà bà con mình làm dữ quá”, khi mình nói: “không dưng bị đánh đau quá, bà con phải rên thôi”, thì trên bảo rên “bấy nhiêu đủ rồi”. Trà nói: Đánh đau nhiều chỗ thì rên lâu, hết đau mới thôi…

*

Ông bà Cham nói: ‘Pô Yang xarak di akok’: Pô Yang khắc lên trán [đầu].

Lứa chúng tôi, tôi là một trong vài đứa bị ‘xarak’. Bị kiểu ấy chả sướng ích chi, bởi nói thực chớ nhị khoái của tôi thì khác. Thơ với triết học nằm ở đầu bảng.

Thế nên tôi hai bận toan “thoát Chàm”, không đặng mới chịu. Lần nhất hổi 21 tuổi, tôi  cạo đầu tu Phật. Lần hai, 25 tuổi khi đang Ban Biên soạn, tôi quyết ôm hết hồ sơ Văn học và Ngôn ngữ Cham tặng hai bạn mà tôi nghĩ họ có thể đảm nhận (chuyện đã kể, miễn chi tiết).

[hay: Ông Sara tự khoe khoang! & Có nên khoe khoảng?]

Chakleng làng tôi to cỡ trung bình, số dân trung bình mà thủ đắc cả đống guiness khủng.

Là tên làng cố nhất có mặt trên bia kí: Patau Tablah, thế kỉ XII; quê quán ông bà nuôi vị vua anh minh nhất lịch sử Champa Pô Klong Girai: Ong Paxa Muk Chakling.

Xưa là thế, còn nay…

Dân Chakleng gốc ngon đã đành, ‘urang parat’ qua lò luyện tội Chakleng cũng làm nên guiness nốt.

“Tôi là nhà văn VN sống được bằng văn chương chữ nghĩa mà không phải bẻ cong ngòi bút” – Inrasara.

Năm tuần về quê, lang thang qua 14 palei và dự 7 cuộc Cham, bạt ngàn chuyện buồn vui để kể…

1. Tháng 4-2019, vừa đưa tin về Văn Chương Tan Rã và Thơ Việt, Từ Hiện Đại Đến Hậu Hiện Đại (Lotus media, Hoa Kì xuất bản), thì đã có hơn 100 bạn đăng kí mua, trong đó có vài người ôm sô 4-5 cuốn.