[hay: Chakleng đã hóa giải và hòa giải Việt Cham như thế nào?]

Đọc bản thảo viết từ 2011: CHAKLENG TỪ MẢNH GHÉP KÍ ỨC chuẩn bị in, tôi cùng anh Quảng Đại Thính phát hiện một điểm rất lạ của Chakleng palei tôi: Khả năng hóa giải và hòa giải độc nhất vô nhị.

So với các palei Cham khác, Chakleng có nhiều cái “nhất”, “đầu tiên” và “kỉ lục”, là chuyện đã kể, xin miễn nhắc. Chính những “nhất”, “đầu tiên” và “kỉ lục” ấy tạo nên đặc tính khác độc đáo hơn: Tinh thần hóa giải và hòa giải ở Chakleng, không nơi nào có. Trong đó dân Chakleng ứng xử với các thế hệ gia đình Việt “nhập cư” là một.

[viết để ủng hộ một ý trong tút Xuan Bao mới đăng 25-5-2021]

Qua đời, kẻ đưa tiễn hay người thực hiện nghi thức đám tang cho người chết – sao cứ phải nghiêm trang, phải buồn bã? Người Guatemala có thế đâu!

“Ngày của người chết”, dân châu Mỹ này mang nhiều món ngon, vận quần áo tốt nhất đến nghĩa trang và dành cả ngày lẫn đêm “thăm” người chết. Tối, họ mở bữa tiệc lớn, ăn mừng kẻ sống với người chết. Sau đó là lễ thả diều… rất vui vẻ!

Vua, anh hùng liệt nữ trong lịch sử và huyền sử được Cham thần hóa và thờ phượng, cả Cham Bà-la-môn ‘Ahiêr’ lẫn Cham Bà-ni ‘Awal’. 5 Pô thường xuyên có mặt trong các lễ cùng bài bài cúng tế: Pô Inư Nưgar, Pô Klong Girai, Pô Bin Thôr, Pô Rômê và Pô Riyak.

[1] Pô Inư Nưgar là vị khai lập vương quốc Champa, thuở các tôn giáo chưa đi vào cộng đồng Cham. Sinh linh Cham thuộc mọi tôn giáo tín ngưỡng đều thờ phụng Bà. Pô Inư Nưgar hóa thân hiện diện ở rất nhiều địa phương khác nhau: Pô Inư Nưgar Ia Trang, Pô Inư Nưgar Hamu Ram, Pô Inư Nưgar Mưbơk, vân vân.

Có nước da hơi sáng – em chối mình là Cham

mới ít tháng tha phương – anh không nhận Việt Nam

vì tự trọng – Karl Jaspers không cho mình người Đức

Henry Miller chối từ Mỹ – bởi chán ghét chiến tranh

giữa không nhận và chối từ kia cách nhau trời vực

(Tháp nắng-1996)

Một Cham cần gì?

Văn học Cham, in lần 3-2015:

“Giai thoại [hay huyền sử] quan trọng hơn sự kiện lịch sử. Nó chính là “dòng suối tiềm ẩn bên trong” mang đầy ý nghĩa sử tính mà “chối đi con người cảm thấy thiếu một cái gì và dân tộc thiếu đi mối dây ràng buộc thiêng liêng rồi sẽ đi tới chỗ băng hoại”. Nói như thế không phải từ chối nghiên cứu mang tính lịch sử-sự kiện mà là ta chối bỏ “óc duy sử chỉ chấp nhận hiện tượng bên ngoài” mà không nhìn nhận những gì tồn tại ngoài nó” (Chữ trong ngoặc kép trích từ Kim Định, Cơ cấu Việt Nho, Nguồn sống xuất bản, Sài Gòn, 1972, tr. 230).

Bao nhiêu thế hệ Cham luân lạc đã ‘đánh mất câu chuyện’.

[hay. Từ văn giới Việt đến “trí thức” Cham]

Không ít Cham kêu rằng, sao “trí thức” Cham không lo tập trung nghiên cứu hay làm ăn phát triển kinh tế, mà cứ hết cãi nhau về ‘Akhar thrah’ đến chuyện “mất Bà-ni”? Vừa mất thời gian thêm hao tổn tinh lực cả đời người.

Nói, và nghe khoái, như thể ta vừa phát hiện chân lí.

Hô vậy khác gì hỏi, sao văn giới Việt Nam không lên tiếng đấu tranh chống tiêu cực hay phản đối Trung Quốc quậy phá Biển Đông đi, mà mãi tranh cãi về chùm thơ dỏm giật giải thưởng báo Hội Nhà văn.

[Nhân vụ Cham Bà-ni, diễn bài thơ “Hơn cả nỗi chia xé”, Hành hương Em-1999]

Inrasara làm nhiều thể thơ, kiểu thơ, thử nghiệm vài mĩ học thơ. Dễ hiểu có, khó hiểu cũng không chừa. “Hơn cả nỗi chia xé” thuộc dòng Hiện thực xã hội + Siêu thực với nhiều ẩn dụ.

HƠN CẢ NỖI CHIA XÉ