Kể về 3 câu nói “nổi tiếng” của tôi: “Nhà văn không biết ném bỏ thì không thể lớn”, “Giám đốc là không làm”, và “Hiểu, thì càng yêu hơn”.

[1] “Nhà văn không biết ném bỏ thì không thể lớn”

Bạn văn ở Sài Gòn nhờ tôi đọc bản thảo thơ, viết lời giới thiệu. Tôi đọc, và đề nghị bỏ hơn chục bài, bạn không chịu, cho đó là kỉ niệm. Tôi nói, nếu kỉ niệm thì nên riêng dành cho mình, chớ đưa ra công chúng thì khác.

Cuối cùng tập thơ kia chỉ như một tác phẩm mới thêm vào, chứ không làm nên bước ngoặt nào đáng kể, cả trong tiến trình sáng tác của bạn.

Bạn thơ Cham viết cho đặc san Tagalau. Truyện ngắn đầu, tôi đăng và khen đáo để. Truyện thứ hai không đạt, tôi đề nghị làm lại, hay bỏ đi viết cái khác, bạn không là không. Tôi kể, mình viết 10 truyện, bỏ đi 7, sau cùng còn 1 cái đứng được. Còn bạn mới hai bỏ một thôi mà.

“Nhà văn không biết ném bỏ thì không thể lớn”, và bạn không lớn thiệt.

Văn chương đã vậy, đời làm sao mà dám! Đời bạn rồi sẽ trôi xuôi, bởi chỉ bước ngoặt mới tạo nên khác biệt.

[2] “Giám đốc là không làm”

Là tôi mấy bận dạy “bà” Giám đốc, nàng cứ ham làm, từ đó Cty đi xuống.

Trong khi bà cũng đã phát một câu “nổi tiếng” không kém về tôi: “Tôi chưa thấy ai sướng bằng cha con nhà này”, ám chỉ tôi và Út. Ngày qua ngày, cha con tôi cà-phê sáng tán chuyện, ngồi bàn vi tính, cơm trưa, nghe nhạc, rồi cười, vậy mà tiền cứ vào. Và sướng!

Làm, không phải cứ hì hục là được việc, mà khác cơ.

[3] “Hiểu, thì càng yêu hơn”

Tôi nhiều lần tài thí, pháp thí và vô úy thí, nhưng khi có chuyện [như vụ Hani ngã bệnh], tôi ít khi nhận trở lại, có đáng buồn không? – không, tuyệt đối.

Tôi giúp đỡ các bạn, nhiều nữa là khác, để họ trả ơn tôi bằng nói xấu, hầu xí xóa ơn kia. Nên ghét không? – càng không.

Về quê, mỗi ngày tôi nhận bao nhiêu nhờ vả từ cộng đồng, lớn bé, nam nữ: Về đả thông nỗi niềm, về giải thích chữ nghĩa, hay giải quyết vấn đề văn hóa hay xã hội, thế nhưng có mỗi chuyện nhí là Karaoke, tôi chả nhờ vả được ai. Đáng giận không? – cũng không nốt.

“Hiểu thì càng yêu hơn”, tôi viết thế trên Chamyouth hải ngoại từ 20 năm trước!

Có thế, tôi mới sống khỏe, sống vui, sống có ích.

Lưu ý: “Sống triết lí Cham” không suy diễn vô bằng, mà được gợi ý từ một hạn từ, một mệnh đề hay câu trong văn bản cổ hoặc từ văn học dân gian; tôi diễn giải; và lấy chính đời tôi cùng sự thể xung quanh tôi làm bằng chứng cho SỐNG thực, qua đó làm thành triết học Cham đúng nghĩa.

+

Bị xuyên tạc, bị công phá, bị sỉ nhục…

Ariya Glơng Anak dạy: ‘dơh tanan ưn ka’ “ngưng nơi đấy, nhịn đã”.

Hôm qua tôi có cuộc nói chuyện dài [48phút] với một bạn trẻ. Xin tóm ở đây 3 ý chính:

1. Trí tuệ là quà tặng Thượng đế dành cho con người – vài sinh linh đặc biệt.

Hắn nhận ra mình khác biệt với xung quanh. Khác biệt và cô đơn.

Hắn không thể vui thú vui của bạn đồng trang lứa, của cha mẹ hay bà con họ hàng. Gắng gượng tới đâu, hắn cũng không thể. Rồi hắn thấy không cần thiết phải ép mình nữa.

“Chúng ta vỡ lòng mốc bụi dĩ vãng” [?]

Inrasara: “Bắt đầu LÀM hành khất, để cuối cùng trở về LÀ hành khất”.

Bốn cứu cánh đời người. [1] Artha, bạn cần “sở hữu vật chất, để chu toàn các nghĩa vụ cuộc sống”; tiếp, Kama:“lòng ham muốn”, “là tình yêu và khoái lạc”; ở đây bạn học cách thỏa mãn người bạn tình, nâng nó lên thành nghệ thuật. Nếu chỉ có thế, khốn khổ biết bao, bạn chỉ là con thú đơn và thuần!

[3] Sống là tương giao, thế nên cứu cánh thứ ba: Dharma: “pháp” có mặt. Bạn phải hết mình phụng sự cộng đồng, tuân thủ mọi khế ước và nghi thức xã hội. Vẫn còn là chưa đủ, cả 3 thứ “tam chúng” trivarga đó.

[1] Mất niềm tin tràn lan…

Từ thượng tầng, ở trên ấy – cứ nhẩm đếm số củi bị đút qua lò thì biết; cho đến hạ tầng, ra ngoài kia – chỉ cần một vụ va quẹt nhỏ cũng đủ dẫn tới án mạng.

Bất an lan rộng, quần chúng – từ thành phần có học cho đến giới cần lao khao khát một cột trụ để bám vào, để xoa dịu nỗi bất an kia. Hiện tượng Minh Tuệ xuất hiện, là một kì vọng lớn.

Rồi chỉ qua thời gian ngắn, hiện tượng kia trở thành một BIỂU TƯỢNG [tôi dùng chữ này ngay từ đầu].

Đạo sĩ thấy, rồi độc hành đi tìm; triết gia thấy, và hỏi – ráo riết. Cả hai: “hết mình & tới cùng”. Đức tin dẫn đạo sĩ đi, ngược lại, hoài nghi hối thúc triết gia đặt câu hỏi. Nhằm tìm đến ánh sáng, sự thật và ý nghĩa cuộc đời.

Đã qua rồi thời A-la-hán đi vào rừng ẩn tu, hay triết gia rút vào vỏ sò cô độc suy nghiệm về ý nghĩa cuộc đời. Một, buộc phải triết lí giữa đời thường; một còn lại: hành đạo xuyên qua chợ đời.

Bạn bị ném ra đó – thế giới, không ai hỏi bạn có đồng ý hay không, mà thuần do ý muốn tùy hứng hay hữu ý của cha mẹ. Cho đến khi bạn ý thức. 18 tuổi, có thể sớm hay muộn hơn tí, nhưng không quá 22 tuổi, khi bạn bước chân ra khỏi cổng Đại học. Khi ấy, chính bạn phải trách nhiệm cuộc đời bạn, mà không đổ lỗi cho ai bất kì.

Bạn “bị kết án tự do”, Sartre nói to thế. Tôi hơi khác: Ý thức, khi xem cuộc đời là một trò chơi, bạn tự do bày trò chơi để chơi trò chơi đó. Nếu không, bạn sẽ bị chơi – “làm con rối cho cuộc đời giật dây” (Chế Lan Viên).

Năm 2017, tôi có serie bài: “Khám phá lớn nhất của tôi là khám phá về tình yêu”, nay ghi kinh nghiệm riêng tây rất thiết yếu cho các bạn làm bài học.

“Học ăn, học nói, học gói, học mở” – ông bà Việt dạy thế. Học đủ thứ, tiếc, ta quên dạy nhau HỌC YÊU. Thế nên ta “hôn lén lút, tiểu công khai”, để rồi từ đời này sang đời khác ta mãi lọt tọt đi sau thiên hạ.

Ở Cham, bà Muk Thruh Palei có dạy, rất cụ thể – nhất là khi sống với nhau, chớ “trước đó” thì không. Trong khi TÌNH YÊU là nguồn năng lượng tinh yếu của sống và sáng tạo.

1. Hiện tượng đạo sĩ Minh Tuệ mới nhất, 3 câu hỏi:

[1] Minh Tuệ có vô ơn không? – [theo tinh thần Kinh Kim cang] Không vô ơn không không vô ơn.

Giải minh: Tục đế là vô ơn, chơn đế thì không.

[2] Không anh Báu, đoàn có đi đến Ấn Độ được không? – [dùng lại chính lời Minh Tuệ: “Có anh Báu thì tốt, không anh Báu cũng tốt”.

Giải thích: Đi là hành giới, có đến được hay không không là vấn đề, đến được thì tốt không đến được cũng tốt.

[3] Bạn yêu, bạn kính, bạn ngưỡng, nay bạn quay xe, bạn rủa… hà cớ? – Đơn giản, bạn yêu Minh Tuệ bằng trái tim cai ngục [của mình].

2. Truyện ngắn Khái Hưng (?): Anh nhà giàu nọ tậu được loài chim quý về, sắm lồng đẹp, thức ăn ngon, chăm vô cùng chu đáo. Cả hai tâm đầu ý hợp vô ngần. Thế rồi một buổi chiều, cậu chim vùng vằng đòi ra. Trời ngoài kia lạnh giá, nói sao cũng không đặng, anh nhà giàu đành thả cho nó bay đi, để hai hôm sau nhìn thấy xác chú chim quý nằm cứng đơ ở góc vườn.

Bản năng và bản thể của chim là tung cánh tự do ngoài bầu trời. Ta cần hiểu thế, và yêu nó như là thế, chứ không thể yêu theo tâm thế ích kỉ của ta. Nó cần bay đi, chấp nhận mọi rủi ro, chứ không chịu nhận năm trong vòng tay tình yêu an toàn và ấm cúng của bạn.

3. Bạn kính ngưỡng Minh Tuệ bởi đạo hạnh ông, bởi lối giữ giới “quyết liệt & tới cùng” của ông. Nay, cũng bởi nỗi ấy, bạn quay xe – là bạn yêu bạn, chứ không phải yêu ông như là ông. Hỏng ở đó!

Bạn Hòa Anh có quan sát thú vị. Nhà ở Ban Mê, quanh rào nào có hoa là của của người Êđê, còn tường thành là của gia đình Việt.

Cham không khác. Khuôn viên gia đình thầy Nguyễn Văn Tỷ và Imưm Đạo Văn Tý trồng nhiều hoa, tuyệt không thấy bình hoa cắm. Tại sao? Cham thưởng hoa ở ngoài trời, chứ không ngắm hoa bị nhốt trong lọ.

4. Hôm từ giã, trong khi bà mẹ nhìn đắm đuối đứa con, Minh Tuệ ngó sáng hướng khác. Được/ bị đảnh lễ, Minh Tuệ cũng làm thế – ảnh Jennie Uyên Chu đảnh lễ ông ở Thái Lan, là rất tiêu biểu.

Đảnh là đảnh Tam bảo, chứ không phải cá nhân Minh Tuệ. Chớ ngài Chân Quang: cực sướng!

Hôm nhận Giải thưởng Phan Châu Trinh, tôi: “Kính thưa quý vị, thưa các bạn”, sau đó bị Hani nhắc vở: “Ít ra anh cũng biết Kính thưa bà Nguyễn Thị Bình, nguyên Phó Chủ tịch…” trước, như mọi người chứ. “Anh quen rồi” – tôi đùa.

Ở đó, Nguyên Ngọc: “Chúng tôi cần nói lên lời cám ơn những người được giải. Chính anh chị và tác phẩm của anh chị làm nên giá trị của Giải thưởng này…”, đại khái thế.

Kết. Trở lại với hiện tượng Minh Tuệ, chính anh Báu mới cần nói lên lời tạ ơn…

[hay. Bí kíp giải quyết vấn đề nhanh & nhẹ]

Bàn về “không làm”, bà chị Dư Thị Hoàn còm vui. Đáp ứng còm vui ấy, tôi kể 9 chuyện vui vui hầu các bạn.

[1] Hồi trẻ đi đám, tôi cứ đứng khơi khơi ngó các anh, các chú làm. Đến chỗ mắc kẹt, tìm chả thấy ai, ông chú mới hô: Thằng Trạm làm được, thế là tôi sấn tới viết hàng Akhar thrah cho họ.