Có nước da hơi sáng – em chối mình là Cham

mới ít tháng tha phương – anh không nhận Việt Nam

vì tự trọng – Karl Jaspers không cho mình người Đức

Henry Miller chối từ Mĩ – bởi chán ghét chiến tranh

giữa không nhận và chối từ kia cách nhau trời vực

                     (“Ngụ ngôn của Đất”, Tháp nắng, 1996)

Ông Glơng Anak đã không vượt biên.

Như bao sinh linh Cham khác, đại khủng hoảng xảy tới, ông cũng bỏ đi, được nửa chừng ông quay trở lại. Chấp nhận sự tủi nhục của con dân mất nước, nhận phận kẻ cùng khổ, để được sống giữa lòng dân tộc. Cưu mang dân tộc vào lòng mình.

Nguyễn Đức Sơn:

”Giữa trưa nằm nghĩ quanh

Thấy đời sao muốn chửi

Ngẫm một kiếp qua nhanh

Buồn buồn móc đít ngửi”

“Ngu gì không làm, ngu gì không đầu tư” – Chủ tịch Hoa Sen Group Lê Phước Vũ đã kêu như vậy tại đại hội cổ đông, về Dự án Thép Cà Ná.

Tinh thần quý tộc, ba câu hỏi cốt tủy: Thế nào là tinh thần quý tộc? Đâu là môi trường cho quý tộc? Và tinh thần ấy biểu hiện ở đời thường ra sao?

[kì 2. Cham, tại sao ‘halau janưng’ là số 1?]

Chiếm đất Champa, Việt có phá đền tháp Cham không? Có bạn hỏi thế, tôi trả lời luôn, rằng: không! Chưa hề thấy dấu vết phá, xưa cho đến nay.

Phá nát thành quách – biểu tượng một vương triều, trung tâm chính quyền thì có, chớ đền tháp: không. Bởi tháp Cham là biểu tượng tâm linh dân tộc Cham. Mà người Việt dễ tin, ưa… sợ, đụng vào tháp, hoặc tránh xa, hoặc tiếp nhận để cúng tế!

Tháp Chiên Đàn ở Quảng Nam, tháp Pô Inư Nưgar ở Nha Trang… là điển hình.

[kì 1. Tôi, nhìn qua Ba cuộc hóa thân của Nietzsche]

Sông Lu với cánh đồng quê tôi

như thần Shiva với thế giới

Shiva hủy phá và sáng tạo

sông Lu làm lũ lụt và bồi phù sa

khi sông Lu được vạch dòng quy hoạch

nó hết làm lũ lụt

cũng lúc thôi bồi phù sa    

                                 (Lễ Tẩy trần tháng Tư, 2002)

Người Cham tiếp nhận văn hóa Ấn Độ, ít nhiều ảnh hưởng nền nếp ấy. Cộng đồng Cham những năm 1950 trở về trước, nhà thơ được trọng vọng như bậc á thánh. Thế hệ ấy, người Cham từ “trí thức” cho đến nông dân, đều được học chữ thánh akhar Nưbi. Dù Cham tổ chức dạy kiến thức theo lối bí truyền, học nhóm với số lượng ít ỏi, có khi chỉ một thầy một trò, khá bất tiện. Thế kỉ XI, các sứ giả Tàu thử du nhập lối tổ chức theo trường quy Trung Hoa vào Champa, nhưng bất thành. Quan niệm về kiến thức của người Cham hoàn toàn khác. Kiến thức không phải thứ mang chia sẻ đồng đều ở trường lớp, mà nó chính là thách thức cho cá thể quyết mưu cầu nó, dọn sạch tâm để đón nhận nó. Panwơc pađit tục ngữ Cham: