Bất cứ việc gì dù lớn nhỏ, tôi luôn tính trước, không phải 5-10 năm, mà lắm lúc đến 20-30 năm sau.

Hồi đấu thầu và trúng khu Chợ Chakleng mùa Xuân 1991 mở Tạp hóa, tôi đã phác họa sơ đồ tương lai cái mảnh đất vàng ấy. Rồi mỗi tháng mỗi lấy ra nghía, sửa, thêm thắt, đến Hani cứ cười, kêu tôi sống trên mây. Mà trên mây thiệt.

Để, đúng 20 năm sau nó đã hình thành – như mây, trúng đến 85% bảng phác họa năm xưa!

Phạm Lãi và Văn Chủng chung tài lực giúp Câu Tiễn phục dựng nước Việt. Chuyện lớn thành, thay vì ở lại hưởng vinh hoa như Văn Chủng để rồi hối hận và cuối cùng – tự sát, Phạm Lãi hiểu chuyện, trốn lên núi ẩn, và THOÁT.

Trước khi đi, Phạm Lãi để lại cho Văn Chủng một bức thư nổi tiếng: “Chim dữ đã hết, thì cung nỏ tốt bị gác bỏ; thỏ đã săn hết, thì chó săn bị làm thịt. Con người Câu Tiễn chỉ có thể chung hoạn nạn, chứ không thể chung yên vui”.

Vụ kiện rềnh rang ca sĩ ĐVH và tỉ phú Mỹ đang xảy ra, bên này: 20triệu usd, bên kia: 1usd kèm lời xin lỗi công khai. Nêu vụ này – xin không bình luận – để đặt lại vấn đề đồng tiền với danh dự.

Ông bà Cham nói: ‘Dak lihik kabao yau, ô dak di mưlau bbok’: “Thà mất đôi trâu còn hơn mất mặt”. Mất mặt ở đây không nhấn về thể diện hay sĩ diện, mà là danh dự.

Ariya Glơng Anak: ‘Thattiak athal Gihlau’ “trung/ chân thành giòng Trầm” – là một dòng dõi Quý tộc Cham. Ý nhà thơ Glơng Anak: Dù rơi vào hoàn cảnh nào bất kì, ta vẫn giữ cốt cách của một sinh linh giòng Trầm, ở đó vấn đề DANH DỰ là một.

[hay. Từ Lạc đà sang Sư tử đến Trẻ thơ, hay 3@1]

Tôi là kẻ giữ truyền thống, còn tệ hơn thế, nắm chức thủ kho. Hơn nửa đời hư, nhân chứng vật chứng ấy vương vãi khắp.

Ba cuộc hóa thân của Nietszche, từ phận Lạc đà chở nặng [nghiên cứu văn học, ngôn ngữ…] băng qua cuộc lữ cõi người làm Sư tử cuồng nộ la hét [phê bình & phản biện xã hội] giữa sa mạc trần gian, cho đến làm Trẻ thơ ca hát [sáng tạo] – tôi sắm vai đủ đầy, trọn vẹn.

Kẻ sáng tạo thường thì không được cộng đồng bố trí [làm] thủ kho, hoặc ngược lại. Tôi là sinh linh Cham không may mắn hưởng đặc ân đó. Mang tiếng sáng tạo, tuy thế ngay từ tuổi theo học [theo nghĩa Khổng Tử], sinh phận đã đặt dưới mông tôi ghế thủ kho đến không cách nào nhấc lên được. Ẹ thế chứ!

[3 câu chuyện: Ghur, Akhar thrah & Điện hạt nhân]

‘Anưk rilô amek’ “Con lắm mẹ” thì quan niệm và ý kiến khác nhau từ đó tạo xung đột là điều khó tránh. “Triết lí con nhím” nêu lí thuyết, tút sẽ kể 3 câu chuyện cũ liên quan làm bài học, để ta vận dụng triết lí này vào đời sống Cham hôm nay.

[1] Ở “Chiến trường Akhar thrah”, Cham tranh cãi đến mất mặn mất nhạt, đến tan đàn xẻ nghé không dòm mặt nhau dù chiến cuộc đã tàn. Sao lại ra nông nỗi, không hiểu!

Một bạn trách tôi về vụ rời Cty Thổ cẩm, bỏ mặc Cty đi xuống; về bỏ lại tài sản cho Hani, để Hani bị hết người này đến người kia lừa, vân vân. Tôi nói vui, nếu Minh Tuệ không rời bỏ nhà, không từ bỏ vườn sầu riêng, thì làm gì ta có một Minh Tuệ của hôm nay.

Tôi cũng hệt.

Nếu tuổi 20 tôi không từ bỏ giảng đường Đại học, tôi đã là giáo viên cấp III, rồi mỗi sáng mỗi lên lớp, mỗi chiều chủ nhật là mỗi lai rai, rồi về hưu. Nữa, có thể như bạn thơ Trầm Ngọc Lan, ra tập thơ tặng bằng hữu, rồi thôi.

Chuyện xung quanh tục Êw Patau Ging [tương tự Cúng Ông Táo của người Việt], hôm xưa anh bạn tôi kêu “thứ mê tín, vứt đi”. Tôi nói, bạn người theo đạo, trước bữa ăn, bạn đọc bài tạ ơn Chúa, bà con Cham có bảo mê tín đâu nhỉ!

Tục Êw Patau Ging không khác. Cham “cúng” để tạ ơn không chỉ “chúa” mà cả nông dân và “ông/ bà Táo” mang cơm no đến cho họ. Nghi thức giản đơn, lễ vật cũng cực đơn giản. Đẹp quá đi chứ.

Khi con tàu bị đắm, bao nhiêu là con chuột vội vã chạy thoát thân.

Quê hương rã rời, lòng người đảo điên, các thành phần ưu tú nhất bỏ làng xóm ra đi. Có nên trách cứ họ không? – Không. Bởi họ không còn chọn lựa nào khác.

Glơng Anak cũng không khác: ông chạy đi. Nửa chừng ông đứng lại…

‘Dang tha drei tha nưgar di krưh hanrai’

“Đứng một mình một bóng giữa đại dương/ trên cồn đảo cát bồi…”

Viết về Chế Bồng Nga, đa phần tụng ca ngài “anh hùng”, qua những chiến tích – là cách của nhà báo và sử gia. Nhà văn thì khác, nhìn ngài ở và từ góc độ khác, đời thường và nhân văn hơn.

5 điểm rút ra từ cuộc đời và sự nghiệp của vị anh hùng này.

[1] Tu luyện

Sách Cham kể rằng, tuổi 15 chàng trai bỏ lên núi 5 năm tu luyện võ công với cây ‘Bat Palidao’ loại Thanh long đao bốn người khiêng. Bạn chưa giỏi, chưa là cao thủ thì chớ mong bước vào làng võ lâm.

[2] Chính trực

Anh hùng là kẻ đi con đường lớn của thiên hạ, chứ không lén lút đấm sau hay đánh dưới thắt lưng. Mang quân tiến vào trận địa địch, ngài luôn báo trước ngày giờ, chả ngán!