Đất tháp rộng đến đâu? Hãy nhìn văn hóa Cham từ Cham.

Cham quản tháp mà như không quản: không rào, không “chăm sóc”. Tháp Pô Rômê, ngày trước mỗi khi có lễ, anh chàng người Raglai mới trèo lên và bò xung quanh ‘kalan’ làm sạch cỏ cây.

Đất nước thống nhất, tháp Pô Klong Girai ta xây thành và dựng cổng ở mặt đông, đến thập niên 1990 thì xây khu sinh hoạt như hiện tại, bán vé, và rồi là… tiệc tùng.

Nhà nước giành quyền quản lí tháp từ khi nào?

Nếu bi kí ‘Patau Tablah’ Đá Nẻ tại Bal Cong làng Chung Mỹ hiện tại, Chakleng [Cakling] là tên làng duy nhất được khắc thì ở bi kí tháp Pô Klong Girai, đó là palei Padra và palei Padra Xit [làng Như Bình hiện nay].

“Bạn có yêu palei bạn không?” – loạt bài đăng từ 7 năm trước, một câu hỏi chưa có vọng âm đáng kể. Tại sao?

Lần lên tháp, hỏi cô hướng dẫn viên về nội dung bi kí trước cửa ‘kalan’ tháp Pô Klong Girai – không biết. Sao không biết? – Không ai nói cho biết. Ban Quản lí tháp không, người của Sở Văn hóa cũng không luôn. Vậy làm sao ăn nói, nếu du khách hỏi tới, trong khi việc chính của các bạn là nói cho người không biết biết?

Chế Lan Viên trông dáng tháp gầy mòn

Sara ngó ra tháp nắng

Thu Nguyệt thấy dấu chấm than

một tháp mà có bao kiểu ngộ [và ngộ nhận]

Lãng du thế giới tháp Chàm, không thể không ghé qua xem Parmentier với Kazik, hay sau này: Trần Kỳ Phương cùng Ngô Văn Doanh. Ta không thể không nói lên lời cảm ơn về những đóng góp to lớn của họ.

Dẫu sao các diễn ngôn cùng dụng ngữ đặc trưng trong các công trình đồ sộ ấy nghe như là xa lạ, với Cham. Sao cứ là Trimurti Tam vị nhất thể, mà không là ‘Pô Xapajiơng, Pô Xapalai”? Rồi thế nào là “lá nhĩ”, “tháp cổng”, vân vân? Cham đọc mà tù mù!

Các nhà nghiên cứu Cham hôm nay, cũng không ai đặt câu hỏi TẠI SAO, nữa!

“… người xuôi nam quến tháp xuôi nam

Thưa, nhỏ, yếu ớt dần – tội nghiệp!”

[Trường ca “Quê hương”, Tháp nắng-1996]

Từ tuổi hiểu biết, tôi non trăm lần lên với Pô Rômê. Cùng đoàn, bạn văn hay một mình.

Pô Rômê vẫn cứ cô đơn và tội nghiệp! Đó là cụm tháp ra dáng cuối cùng của Champa. “Ra dáng”, bởi sau đó còn vài cái nữa được dựng lên rồi đổ sớm, không còn lưa dấu vết. Ừa, thì cứ tội nghiệp, với thời gian cùng lòng người, cũng không sao. Cham vẫn cứ tin Pô, mỗi năm bốn lần lên với Pô. Đều đặn.

Thuở làm đặc san Ước Vọng – Trường Trung học Pô-Klong, thầy Trần Công Lộc giáo sư phụ trách báo chí, ở phần điểm tin cuối tập, đã nhận định đại ý rằng: Các em viết về tháp nhiều quá, hiếm thấy chủ đề mới, khác.  

Đúng, quá đậm đặc về tháp thì cũng phiền, dẫu sao chỉ phiền chút chút. Đáng phiền hơn cả, mọi mọi đều một giọng rên rỉ ỉ ôi như thể phái sinh của Điêu Tàn Chế Lan Viên từ nửa thế kỉ trước.

[hay. “Tôi” như là chất liệu phụng sự cho bài viết & Ngụ ngôn hậu hiện đại-02. Kết cho loạt bài Ý kiến dành tặng các bạn trẻ tại Hội nghị Văn trẻ]

Tôi đến, không phải để vuốt ve xoa bóp, an ủi vỗ về hay nâng đỡ, mà – đánh thức các bạn, khiến các bạn nhận ra mình đang bế tắc, và bất an và tự tin trở lại trên con đường sáng tạo. Ngoài ra không gì hơn, không gì khác.

4 tút chào mừng Hội nghị Văn trẻ, mở màn là:

[1] “Sự làm thơ có thể ví như bộ phận sinh dục của người nam cương cứng” [tôi đã thay tít cho đẹp như thế], là thuyết lí về sáng tạo, khích lệ và khích tướng các bạn trẻ. 

[2] “Đông Nam Á đang đánh mất mình, tại sao?” để nhà văn Việt Nam tự soi mình trong văn học khu vực.

[Thô tục và sang trọng, hay cái bẫy ngôn từ?]

Việt Nam thiếu truyền thống triết học, ta cũng chưa chuẩn bị để bổ khuyết sự thiếu vắng đó nữa. Thế nên ta muôn năm nửa vời, và tự sướng với nỗi nửa vời kia.

Ngó xem người ta.

“Suốt đời tôi không làm gì hơn là đẩy cho đến cùng, cái mà quý vị chỉ dám làm có một nửa…” – Dostoievski nói. Và ông đã đẩy tới cùng, phân tích tới cùng tâm lí chiều sâu của nhân vật đủ dạng, qua đó cho ra đời loạt kiệt tác mang tính khai phá lớn, tạo ảnh hưởng sâu rộng đến văn học và tư tưởng thế giới. Còn ở ta, muôn năm nửa vời.

“Trong thời điểm khó khăn” này

“nhiều người đã bộc lộ bản chất            thật của họ”

tôi nói

“rất nhiều người”      chứ không phải ít

                 không thể đếm xuể

“đã thể hiện mình      là                  những kẻ phản bội”

chính xác                        “kẻ phản bội”      tôi        “nói

với hãng tin Reuters”

                    chả phải

                                  đùa

Giữa                    “thời điểm khó khăn” này

“bản chất thật của” chúng bày ra       lộ ra       lòi ra

“rất nhiều người” không thể đếm

                                                     hết

Chúng        sợ của cải chúng bị sung                  công

chúng sợ đạn pháo xịt của bọn U-cờ-ren-na

cực hèn nhát  và                           thật ngu độn

khi chúng                     “thể hiện mình là những kẻ phản bội”

                    không hiểu rằng ta sẽ thắng     sẽ

khuân đồ đạc về           

xài

chỉ “những người yêu nước chân chính”            mới được

“Một cuộc “thanh lọc” tự nhiên và cần thiết”        sắp diễn ra

“thanh lọc”       lần nữa     tôi        khẳng định lại

“những kẻ cặn bã” “sẽ biến mất khỏi cuộc đời” này  

khỏi cuộc chơi lớn                   này

sẽ mãi mãi        không được quyền                     xài

dù là cái         

tivi       

nghĩa           

địa.

“Cánh mất còn lưa đường rẽ trắng” – Xuân Diệu.

Đợt hỗ trợ Covid-19, qua trao đổi – tôi ít nhiều hiểu về tình trạng sinh hoạt của chị em công nhân Cham xa quê. Sau đó, nói chuyện qua video chat, tôi hiểu thêm hoàn cảnh vài chục vợ chồng trẻ.

Bộ phận khác – với thế hệ mới Cham có học, câu hỏi duy nhất đặt ra “các bạn muốn gì?”, đa phần tôi nhận được là ánh mắt ngơ ngác, còn lại – hoặc mơ hồ hoặc không biết mình muốn gì, ở đời.