Con không thể chọn làm đứa con Tổng thống Pháp hay cháu đích tôn Quốc vương Brunei
con không thể chọn ra đời ở Thái Lan hay Mỹ quốc
con là Cham ngay ban đầu vỡ ra tiếng khóc
(còn hơn thế: chín tháng mười ngày trước khi vỡ tiếng khóc)
khi con cắm rễ nơi đây
hay khi con lang bạt tận cùng trời
con cứ là Cham cả lúc cháy lên cùng ngọn lửa cuối đời.
Tháp nắng-1996.
Continue readingNăm 2017, ở bài viết “Thông điệp cho Cham: Hôm qua, hôm nay và ngày mai”, tôi phân kì cộng đồng Cham sau đại khủng hoảng làm 5 giai đoạn [có chỉnh sửa]:
Sau giai đoạn [1]: Sống sót, và giai đoạn [2]: Ổn định, là…
Giai đoạn [3]: Bản sắc, đây là giai đoạn văn bản viết tay Cham được tìm chép lại nhiều nhất. Giai đoạn này kéo dài từ thời ông Dương Tấn Phát [tác giả Luật Hôn nhân và Gia đình Cham], Pô Thiên [tác giả Ariya Po Thien], Phú Bô [Ariya Rideh Apwei] cho đến Thiên Sanh Cảnh [chủ bút Nội san Panrang]…
Continue reading[hay. Hậu hiện đại giữa lòng đời]
Năm 1998, dự Trại Sáng tác Đà Lạt, tôi rủ vài nhà văn xuống Chakleng quê tôi chơi. Thấy tôi giúp anh chị em làng sắp xếp này nọ, các bạn văn nhíu mày, hà cớ tầm nhà thơ như Inrasara lại làm thế! Ô là là, về quê, tôi vẫn là thằng Klu như mọi thằng Klu khác. Có gì là nghiêm trọng.
Thằng Giữa tôi, ba năm trước kêu: Cei mà biết bia bọt nữa, là đỉnh. Tôi hỏi, sao thế? – Để dễ hòa đồng với mọi người, nó nói. Tôi thoáng ngạc nhiên, hỏi lại:
Continue reading[tặng wa Ngọc, nai Minh và Chakleng yêu quý của tôi & 10tr tiền thưởng]
Đây là bài rất rất quan trọng. Tại sao?
[1] Tôi yêu quý Chakleng không phải bởi đó là nơi tôi sinh ra và lớn lên ‘dar thook padook kiak’, không phải Chakleng luôn mở đầu về cải cách cho các palei khác đi theo – yêu và quý, chính ở: PHẨM CHẤT CON NGƯỜI Chakleng.
Quà thiện nguyện, bà con đến, nhận, nói tiếng ‘đua karun’, ai không có tên, cười cười quay về. Không chen lấn, không lời oán trách.
Chakleng giữ được phẩm chất, cả khi rơi vào hoàn cảnh khốn khó: Mắc kẹt Covid-19. Tôi là người điều tiết phần quà, cháu ruột tôi nghe tin phon xin, tôi hỏi:
Continue reading40 năm hậu hiện đại thế giới bước sang một phần tư thế kỉ hậu hiện đại Việt, vậy mà mãi hôm nay một bộ phận không nhỏ giới cầm bút và gõ bàn phiếm ta vẫn còn dị ứng với trào lưu văn hóa mang tính toàn cầu này. Không thấy lạ mới lạ.
Để đáp ứng yêu [và nhu] cầu của độc giả tứ phương, tôi đăng serie gồm sáng tác, tiểu luận và phê bình hậu hiện đại tiêu biểu. Biết đâu loạt bài này giúp giải tán được các ngộ nhận, cạnh đó khai mở một lối tiếp nhận văn chương mới, đưa Việt Nam hội nhập với trào lưu văn học thế giới.
Continue readingMỗi dân tộc luôn có một/ một vài biểu tượng. Các yếu tố làm thành biểu tượng:
Địa điểm, đi kèm mảnh đất là kiến trúc hay thấp hơn: cơ sở vật chất, là nơi chốn thu hút cộng đồng nhớ về, hướng về và trở về;
Một biểu tượng đúng nghĩa không phân biệt tôn giáo, tín ngưỡng, ý thức hệ xã hội hay nơi cư trú của thành viên dân tộc;
Continue readingHôm nay bạn biệt thự xe sang, ăn trên ngồi tróc, hưởng mênh mông lợi lộc. Bạn có tự hỏi: Đó là thành quả từ thực tài [bản thể] hay chỉ là thứ hư vị [hiện tượng] bao giờ chưa?
Câu thơ nổi tiếng nhất trong Pauh Catwai, câu thơ như cái trục của mọi vấn đề nhà thơ đặt ra cho kẻ biết, trước biến động thời cuộc. Và trở thành câu nói cửa miệng của Cham, đề tài cho các tranh luận:
Ia bhông ikaan jaang bhông/ Jaan ngok ralông ô hu halau
Continue readingNếu hôm nay, tuyệt đại bộ phận nhà thơ bị coi là vô công rồi nghề, ít học, chập cheng, nhếch nhác thì, truyền thống Ấn Độ [và Cham] đã khác, rất khác (xem thêm: “Six Kinds of Intuitions”, K A Subramania Iye).
Cứ nhìn các bậc thi nhân chính tông Cham như Ariya Glang Anak, Pauh Catwai hoặc thấp hơn – như mới đây, ông ngoại tôi trước khi viết trường ca Ariya Rideh Apwei đã là một thầy cao đạo.
Continue readingHãy hình dung trăm ý tưởng tài hoa chịu làm vô danh cho tháp Chàm có mặt
hãy hình dung thêm vạn bàn tay sần chai vì nó, đã ẩn mình
thì có sá chi thơ anh cõi còm chiều ngày tất bật
hãy thả cho gió bạt chúng về mấy cõi hư vinh.
(“Ngụ ngôn viết cho mình”, Hành hương em, 1999)
Trích tiểu thuyết Chân dung Cát-2006:
Continue readingThời thế đảo điên, bọn cơ hội ăn trên ngồi tróc:
Arok crah canar di ngok xabaan: “Chú cóc ngồi xếp bằng trên bàn cao”
Đại biểu cho cả cộng đồng mà kiến thức chỉ là mớ cóp nhặt:
Hajaan lek tha boh dwa boh
Buh di kadoh wak ngok linha
(Mưa rớt giọt một giọt hai/ Nhặt bỏ vào bầu treo lên gióng)
Biết mình kém cỏi, và từ mặc cảm, chúng ưa nói đến văn hóa dân tộc. Thế nhưng khi cần thiết, họ lại là kẻ đầu tiên bán đứng lương tâm mình:
Continue reading