Henri Miller: Tôi nghĩ một nghệ sĩ thực sự cần rất ít: ăn ít, ngủ ít, sở hữu ít hoặc không có gì cả.

Inrasara: Làm ra tiền không khó, tiêu và giữ tiền mới khó, khó nhất là biết buông tiền.

Tôi biết không ít thi sĩ khinh tiền. Khinh mà lại ngửa tay xin, hay toan tính lừa tiền – mới tội. Tôi thì khác. Tôi ý thức về tiền, và biết làm [ra] tiền từ rất sớm, gần như đồng thời với tập ráp vần. Làm tiền bằng sức hẳn hoi.

Tolstoi giàu, quá giàu nữa là khác, đến nỗi ông muốn cho đi, để rồi chịu khổ bởi nỗi đó. Dostoievski ngược lại, khổ vì túng thiếu, luôn chịu ám ảnh về điều kiện cho tự do sáng tác.

Không dư dả như Tolstoi, không túng bấn như Dos để chơi roulette rồi cả đời gánh nợ – biết thân biết phận, tôi làm ra tiền, học tiêu và giữ tiền, để được tự do cho chữ nghĩa.

Quan niệm xưa cũ, đã là nhà văn thì phải… nghèo: thanh bần, nghèo mà sang. Và ta ưỡn ngực bởi nỗi đó. Trí thức Do Thái nghĩ khác, ở Cham – Muk Thruh Palei Bà Tổ Làng cũng nghĩ khác: ‘kathot rong reh gaup gan ra klao’. Giàu, để hỗ trợ chồng “đấu chiến” ngoài xã hội.

‘Mưgru panôic thattiak’: “Học lời chân thành”, và ‘Apan panôic thattiak: “Giữ lời chân tình” là 2 ngữ cốt yếu trong Ariya Glơng Anak.

Chuyện vui.

Tôi biết, rất nhiều Cham muốn, nhưng không dám tìm đến gặp tôi. Mà họ có nhỏ em đâu, đã tứ hay ngũ thập rồi. Vả lại, tôi có khó tính gì cho cam, thoải mái và vui vẻ nữa là khác. Một bạn học tôi thời Pô-Klong, đã phải nhờ yut Đảo “giới thiệu” xin được gặp, để chụp ảnh với ông… Inrasara!

Tâm Phật khẩu xà chỉ là thứ ngụy biên hời hợt.

1. Ariya Glang Anak, câu-99:

‘Rup ita hagao patwah ôh thau ka drei

Habiên bbôh pak halei mưng thau laic thibar’:

“Thân ta hên xui, may rủi ai có thể biết

Mãi khi chuyện xảy đến, ta mới hiểu nó thế nào”.

Ở tiểu thuyết sử thi Con đường vô tận-1991, tôi tưởng tượng cảnh ông Ariya Glơng Anak từ hải đảo trùng khơi nhiều bất trắc, trở về với và giữa lòng dân tộc. Ông ‘ưn’ nhẫn nhục tối đa với kẻ thù, ‘palai tung tian’ mở lòng với đồng tộc, và khiêm cung khởi đầu từ cái nhỏ nhất [đoạn cuối của trường ca], để có hi vọng nhỏ bé mới. Phần mình, chấp nhận cái cô đơn đến lạnh người.

Thế nào là ‘palai tung tian’?

[hay. Tôi học thế nào?]

Tiểu học trường làng, tôi nhất lớp. Vào Đệ Thất trường Cham, tôi thủ khoa. Qua lớp 12 trường Việt tôi một trong hai bạn đỗ Đại học, là chuyện hiếm.

Nhất lớp, chớ khờ khạo mà ưỡn ngực trong chân trời với môi trường chật hẹp đó, bởi còn vô số thứ không ở trong chương trình ngoài kia cực hấp dẫn. THời Trung học là chữ Akhar thrah, văn học Cham, tôi học và học thiệt. Lên Đại học là ngôn ngữ học và triết học; còn đọc thì mênh mông và đủ loại sách.

Cụ thể, tôi học thế nào?

Thân khỏe, trí thông mà tâm không vững, không an thì dễ đi đời nhà ma. Ở mục này, tôi cứ theo tinh thần Ariya Glơng Anak mà hành, điều tôi định danh “sống dưới dấu hiệu Ariya Glơng Anak” – là ổn.

Không ngoa đâu, như Minh Tuệ: “làm theo lời dạy của Đức Phật”, thì không trật vào đâu được!

Môn đầu tiên là “giải sân hận”. Dường Bà Trời cơ cấu thân tôi quên cấy loài gien này. Muốn không sân hận thì phải biết NHẪN: nhịn và nhường.

[hay. Tôi học thế nào?]

Thân khỏe mà trí không sáng thì… chịu. Muốn thế không gì khác, ngoài học.

Yêu sự học và ham học, ngay từ tuổi “tìm học”, tôi học đủ thứ trên trần đời. Âm nhạc và hội họa, võ thuật và yoga, bóng đá cùng vài môn thể thao khác. Học và chơi. Học, không phải để trả bài, mà vì vui.

Tôi học suốt, như hôm nay vẫn còn học ở Minh Tuệ.

[Tiếng Cham tinh nghĩa: Hiểu ‘xak hatai’ trong Ariya Glơng Anak thế nào cho đúng’?]

1. Minh Tuệ buông cái thân, đến nỗi ông biến mấy thứ bao quanh thân ấy thành “đống rác vô tận”. Vô tận thế, ai mà dám đụng vào! Từ thân bất hại dẫn đến TÂM BẤT HẠI.

Người ta kêu ông đồ dơ dáy, thì con vốn dơ dáy đã; nói ông thứ ăn xin, ông bảo: đích thị luôn; hô tăng đoàn ông không khác gì cái chợ, ông bảo: còn hơn cái chợ ấy chứ.

Tôi thì khác, nếu vị đạo sĩ này buông, tôi ngược lại: GIỮ. Theo đúng châm ngôn của Phật giáo Mật tông: “Hãy biến thân thể bạn thành cỗ xe tốt nhất để chở linh hồn bạn vượt qua biển đời”.

2. Hôm trước bàn về chữ “xak hatai”, có bạn kêu nó chỉ có 1 nghĩa là “hi vọng”, tôi nói đúng, thế nhưng khi “hi vọng” hão huyền dễ thành “ỷ lại” vô lối.

Câu 56:     

“Nưrah ita takik siam ralo habơng

Praung akauk khơng di bbơng, kapal kalik mưxak hatai’

“Thế giới chúng ta ít lành lắm hung

To đầu [thì] khỏe ăn, dày da [thành] ỷ lại”

Tại sao không dịch là “dày da [mới] hi vọng” mà phải là “dày da [thành] ỷ lại”? Đấy là thể theo tinh thần xuyên suốt của Ariya Glơng Anak. Nhà thơ khuyên chúng ta khiêm cung trước sự sự trên đời.

Hãy đọc 3 câu 78-79-81:

‘Praung di lok ni ra lac yang pađiak

Angin gilauh mai mưcwak, taginum xup lingik

Di lok ni praung yaum ia tathik

Ra ngap kapal blauh đik, take di ngauk dalah riyak

Rup ita ukơn batuw ngan basei

Urang pparaung er rei, mưta bboh di mưta’

“Lớn trên đời người bảo thần mặt trời

Gió cuốn về phủ trùm mây đen làm mù tối

Rộng trên đời này rằng là biển cả

Người đóng thuyền rồi đi lên mặt sóng

Thân mình chẳng phải đâu đá hay sắt

Người hủy hoại mỗi ngày, [ta đã từng] nhìn tận mắt”

Vậy đó, biển cả hay mặt trời ghê thế còn bị khuất phục, huống hồ cái thân tứ đại với miếng “dày da”, thì có chi mà… HI VỌNG cơ chứ!? Đọc thơ, cần đọc đúng thần hồn của nhà thơ là vậy.

3. Ngay tuổi 20, tôi đã ý thức sâu thẳm về THÂN, và luyện Yoga từ đó.

Tôi không bỏ buổi tập nào, dù mưa hay nắng, ngay cả lúc cảm cúm, tôi vẫn tập nhẹ. Ai thấy ông Sara bỏ buổi tập, người đó giàu to – tôi đố vui có thưởng thế.

Trước tuổi lục thập tôi tập 30phút mỗi ngày, sau đó tăng lên 50-60phút. Các môn chính: Thể dục buổi sáng, đi bộ buổi chiều, Yoga và xoa bóp, bấm day huyệt cùng vài thao tác khác – tùy nghi.

“Bế tinh, dưỡng khí, tồn thần” qua đó trí mới sáng, để làm triết học!

[về rượu bia, sex, lao tâm, lao lực]

“Ta đang tàn phá sinh lực tinh túy nhất của ta, hằng ngày!”

Ở tuổi 20, tôi dùng phấn đỏ viết chữ to lên bức tường trước bàn. Châm ngôn duy nhất tôi không xóa đi suốt thời gian dài. Thân khỏe thì khí mới thông, tâm mới sáng. Tuy nhiên không phải vì thế mà tôi không thử.

[1] RƯỢU BIA

Tôi đã 3 lần say khướt. Lần đầu 27 tuổi, với anh em trên rẫy anh Hàm Bộ. 3 người 4 lít rượu nhứt. Tôi say quên cả đất trời.