Đời người ngắn ngủi, ba vạn sáu ngàn ngày không thể dài hơn, ai cũng biết và than thế, vậy mà ít ai chịu sống, dám sống, làm cho đời mình giàu sang lên – mới lạ.

Sống là tương giao, với thiên nhiên, với con người, và với ý tưởng. Cả ba làm đời phong phú, Cendrars nói thế. Tôi thêm, tương giao với cô đơn. Ý niệm này tôi đã vài lần bàn qua, nay cụ thể hơn, tôi đã sống giàu như thế nào?

[1] Tình yêu thiên nhiên

Hôm qua ghé chỗ đám lễ mẹ vợ Út Lành, gặp một đồng môn thuở Tiểu học, vui ơi là vui. Anh lớn hơn tôi 7 tuổi lại chung lớp, nhà quê xưa mà. 50 năm gặp lại bao nhiêu là chuyện, từ vụ mỗi sáng anh chạy quanh làng thể dục để mỗi đầu tuần thầy Hồng gọi lên đứng trụ cờ cởi áo làm gương sáng cho đám trẻ chúng tôi, cho đến bảo tôi coi trâu cho anh lội sông qua vườn ông Tum Hùm hái trộm xoài.

Rốt cùng như lệ thượng, chuyện quành lại bình luận về chức sắc Cham!  

Tôi nói, thôi anh à. Lỗi không phải ở quý ngài ấy, mà ở lịch sử.

Nhớ, trước 1975, cụ Thiên Sanh Cảnh là người phê phán ‘Halau janưng’ Cham quyết liệt nhất. Đúng chớ không sai, thế nhưng…  

[hay. Cham – thế nào là hạnh phúc?]

Có mặt trên mặt đất này, con người không được định nghĩa qua những gì hắn CÓ hay hắn KHÔNG, mà là ở hắn LÀ.

Không chọn lựa, chúng ta “bị ném ra đó” [là Cham]. Không thể khác, phải học chấp nhận nó [yêu mệnh], từ đó dự phóng cho cuộc đời chúng ta, tự tin lên đường “làm đầy” ý nghĩa cuộc đời chúng ta.

Tôi cố ý dùng từ “chúng ta” để chỉ Cham, là mẫu số chung – trong đó, tôi, em, bạn là tử số của mẫu số chung đó.

Là Minh Tuệ

ông đi

bước chân lặng lẽ xuyên không gian thời gian

bàn chân              con đường           bóng tối

như vì sao giữa ban ngày

ông

đột ngột hiện

Vô số ngôn từ tụng ca dồn đến

ông nhẹ nhõm bước

Tút sáng nay vừa lên, một bạn nhắn tin: Nếu ai cũng “ích kỉ thông minh” như Inrasara, thì xã hội Cham sẽ thế nào? Lại đụng hàng câu hỏi: Nếu ai cũng ôm lõi nồi cơm điện lang thang ăn xin như Minh Tuệ, thì lấy ai dệt vải, trồng lúa, lấy ai nghiên cứu khoa học…

Câu hỏi lỗi cả ở phạm trù triết học lẫn lĩnh vực đời thường.

Xin đăng bức thư gửi hai bạn Cham thế hệ mới, cho anh em tham khảo.  

Chakleng, ngày 12-9-2018

[hay. Nếu tôi không ích kỉ thông minh?]

Tôi sẽ như mọi mọi Cham khác, mà không thể là tôi của hôm nay; và Cham cũng không có Inrasara của hôm nay, nếu tôi không ích kỉ thông minh.

Vào Trung học Pô-Klong, tôi rời xa các bạn cùng quê, chơi thân với bạn học làng khác, để mỗi cuối tuần theo họ qua các miền đất xa lạ.

Ở đây, Tủ sách Trường – nếu các bạn mượn hết Thơ Mới, Tự lực Văn đoàn đến Tề Thiên Đại thánh (Tây Du kí), tôi vùi vào chữ nghĩa của nhóm Sáng tạo, Hemingway, Faulkner, Camus…  

[hay. Ghi chú của kẻ suy tư]

Hôm qua, cô sinh viên nhắn tin, em vừa thi xong, về tới phòng bỗng nghe trống rỗng, kéo dài. Nhà thơ có cao kiến gì không?

Rơi vào khoảng “rỗng”, không ai không bị một lần trong đời, nhiều nữa là khác. Rỗng lớn và kéo dài mang nhiều nguy cơ. Làm gì?

Xưa, tôi hay viết nhật kí, năm 2007 khi mở web Inrasara, tôi viết “Ghi chép”. Viết kiểu tôi, chả giống ai. Thi thoáng đọc lại, để thấy và biết mình ngày trước.

[hay. Tại sao tôi tin Minh Tuệ?]

Bài thơ “Con đường” [in trong Tháp nắng-1996] được viết vào mùa hè 1981, ngay khi tôi xuống núi [đã kể]. Một dự cảm lạnh người. Tôi biết, khi đạo sĩ đi đủ xa, đồng tu cũ sẽ dần rớt lại; và khi đạo sĩ bước vào miền bóng tối đủ sâu, thì ngay cả kẻ trung thành nhất cũng lui bước.

“Bằng hữu của tôi nơi đâu?

tôi phóng thả dòng thơ vào khoảng đêm nâu

dưới kia nơi thành phố, xóm làng yên ngủ

trong giấc mộng mị xanh xao”

[hay. Sinh ra là Cham, có phải là một thất bại?]

“Con không thể chọn làm đứa con tổng thống Pháp hay cháu đích tôn quốc vương Brunei

con không thể chọn ra đời ở Thái Lan hay Mỹ quốc

con là Cham ngay ban đầu vỡ ra tiếng khóc

[còn hơn thế: chín tháng mười ngày trước khi vỡ tiếng khóc]

khi con cắm rễ nơi đây

hay khi con lang bạt tận cùng trời

con cứ là Cham cả lúc cháy lên cùng ngọn lửa cuối đời”

(“Ẩn ngữ Pauh Catwai”-2002)

Hiện tượng Minh Tuệ, một bộ phận không nhỏ kêu ông “ý đồ chánh trị”. Có đâu! Thiên hạ cứ suy bụng ta ra bụng người…

Ngoại sử kể: Để trừ hậu họa, vua Lê Thánh Tông đã bức tử anh trai Lê Khắc Xương, khi anh đến dự yến tiệc để lên đường đi “ẩn tu”. Ông cứ tưởng con cáo nào cũng thích… ăn gà!

Cộng đồng Cham non thế kỉ trước, một vị quan mời Cả sư đến chỗ mình “làm việc”, ông từ chối, còn nói: Đó là chốn ô uế, để cuối cùng bị nạn. Hai bên không hiểu nhau. Một là quyền lực thế tục, một thuộc quyền lực tâm linh. Mà theo quan niệm Cham, tâm linh cao hơn thế tục [đã kể].