Trong suốt hành trình nghiên cứu văn hóa Chăm và tư tưởng nhân văn phương Tây, tôi nhận ra một điểm giao thoa đầy ám ảnh giữa tâm lý học hiện sinh của Erich Fromm và thế giới quan Shiva hiện diện sâu sắc trong tôn giáo Chăm: siêu việt không phải là một lựa chọn tôn giáo mơ hồ, mà là một nhu cầu hiện sinh thiết yếu của con người. Với Fromm, siêu việt là năng lực bẩm sinh thôi thúc con người vượt lên chính mình, vươn ra ngoài giới hạn bản năng để kiến tạo — hoặc phá hủy — thế giới và bản thân theo cách đầy ý nghĩa. Ông từng viết trong The Sane Society (1955): “Con người là sinh vật duy nhất mà sự tồn tại của chính nó lại trở thành một vấn đề phải giải quyết.”
Continue readingCategory Archives: Cham
Nỗi Cham-30. BƯỚC RA KHỎI AO LÀNG ĐỂ SÁNG TẠO
1. Tranh luận với cãi cọ về Akhar thrah mươi năm không ngưng nghỉ cuộn sinh lực của không ít sinh linh Cham vào vòng xoáy khổ ải một cách khá… lãng nhách. Sự vụ gợi liên tưởng về câu chuyện Lịch Xakawi Cham thế kỉ XIX.
Sinh hoạt cộng đồng Cham gắn chặt với tôn giáo và tín ngưỡng, cả hai không thể thiếu Xakawi. Với Cham, Xakawi linh thiêng thì miễn bàn. Thế mà mỗi vùng, mỗi thầy ‘gru’ cứ tùy tiện thay đổi, tùy ý làm khác và tùy nghi dùng – vô tư.
‘Xakawi bak nưgar’ Lịch khắp xứ, là vậy.
Continue readingSống triết lí Cham-72. KHI CHỨC SẮC “BUỘC” PHẢI CÓ VỢ
Đa số tôn giáo trên thế giới, tu sĩ hướng độc thân. Cham ngược lại, ông BUỘC phải có vợ. Có vợ, ông mới có ‘danok’ “nơi trụ” để lên chức, để hành lễ… Hơn nữa, ông là sinh linh ưu tú, có bổn phận truyền giống để hạt giống đó tiếp bước ông hành đạo.
Truyền thống Bà-la-môn, khi đã qua giai đoạn “chủ hộ” 50-55tuổi, ông rủ bà “đi vào rừng”. Đó là ngày xưa, chớ Cham hôm nay rất khác: Vẫn ở lại gia đình trách nhiệm với con cháu. Nghĩa là không cắt rời khỏi nghĩa vụ “tam chúng”. Kẹt là vậy!
Ai có thể hành xử như Inrasara, Luận sư Bà-la-môn hiện đại?
15 tuổi, tuổi tìm học, tôi đã học tối đa. Từ sách vở về gặp trực tiếp con người: Những người thầy, những người đàn ông láng giềng cho đến Krishnamurti, Heidegger…
Đến 27 tuổi, tôi lập gia đình, và gánh vác “sự nghiệp vợ con” một cách oanh liệt. Để 55 tuổi, tôi trút hết mọi nợ đời ở lại sau, lên đường du lãng vào thế giới chữ nghĩa và tư tưởng.
Bởi trái đất hôm nay không còn rừng, tôi đi vào rừng người, mà hành ĐẠO.
Với tư cách Luận sư Ra-Xakarai, tôi tôn trọng tuyệt đối người tu hành, không phê phán mà gần gũi nhằm tìm giải minh mọi vấn đề vướng bận.
Hóa giải sự thể chức sắc Cham hôm nay như thế nào?
Các bạn có ý kiến gì hay không?
Nỗi Cham-29. CÓ MẤY KIỂU VIẾT LỊCH SỬ?
Viết theo kiểu ta biết, ta học thì hẳn rồi. Sử gia cứ dựa theo dữ liệu: Văn bản vương triều [từ nhiều nguồn, trong nước lẫn nước ngoài], bi kí, có tham khảo ghi chép của người bản địa hay khách lữ hành, tổng hợp là xong.
Tại sao không thể có kiểu viết lịch sử khác? Như cách giáo sư Trần Hùng trong tiểu thuyết Chân dung Cát-2006 đề nghị: “Không phải cứ vận dụng duy một hệ thống sử để viết lịch sử các nước. Lịch sử Champa nếu được nhìn/ viết qua các phong cách điêu khắc hoặc kiến trúc thì có hay hơn không?”
Continue readingSống triết lí Cham-71. TUỔI 50 MỚI ĐƯỢC THĂNG TAPAH, TẠI SAO?
[hay. Đức Phật đã tái định nghĩa một đạo sĩ Bà-la-môn chân tính như thế nào?]
1. Đời người Bà-la-môn được phân làm 4 giai đoạn: Học: dưới chơn thầy, Chủ hộ: nuôi sống gia đình, Tu: buông tất cả để vào rừng, và cuối cùng là Phong phanh giữa trời đất. Lối phân giai đoạn này áp dụng nghiêm ngặt, nhất là với sinh linh xu hướng làm Tu sĩ!
Sau quá giai đoạn “chủ hộ”, con cái đã khôn lớn, và cũng không còn nhu cầu nào khác, ở tuổi 50, Ông mới nhận thăng chức ‘Tapah’ [hay ‘Baic’]. Ông đã là TU SĨ.
Continue readingSống triết lí Cham-70. TRIẾT HỌC, NỀN TẢNG CHO CẢI CÁCH
Ở tút “Giã từ vũ khí”, nhắc về 1@3 công việc chính của tôi, đoạn: “San định kinh sách Cham, đặt nền tảng cho cải cách toàn diện tôn giáo Ahiêr Awal, hôm nay và ngày mai”, xảy đến vài ý kiến cần giải minh.
[1] San định là gì?
Nghĩa trong Từ điển: “là sửa sang lại văn bản cổ bằng cách bỏ đi những chỗ cho là không hợp, xác định những chỗ còn có nghi ngờ và sắp xếp lại”.
Tam tạng tôn giáo Cham gồm: Kinh, Luận và Luật.
Continue readingSống triết lí Cham-69. THI SĨ – KẺ CANH GIỮ NGÔN NGỮ DÂN TỘC
Năm kia, bạn thơ trẻ không dưng mỉa tôi: “Ông chỉ giỏi làm thơ tiếng Việt, chứ tôi đã in 2 tập thơ tiếng Cham”. Tôi trả lời vui: Sara đã viết 2 trường ca và hàng trăm bài thơ tiếng mẹ, khi bạn còn chưa ra đời mà! Mới nhất, một bạn khá thiện chí, kêu: Chắc Sara quen làm thơ tiếng Việt, nên đã nhầm lẫn [về ngôn từ].
Tại sao có ngộ nhận đó? – Không đọc “hồ sơ” tôi đã đành, các bạn còn chưa hiểu triết lí sống của tôi với tư cách nhà thơ: Kẻ canh giữ ngôn ngữ dân tộc. Tôi canh giữ từ sớm, qua nhiều thể cách và phương tiện.
Continue readingBài học Minh Tuệ-20. TỪ MINH TUỆ ĐẾN GLANG ANAK-1. CÁI BIẾT
[về vài TỪ cốt tủy của Ariya Glơng Anak]
1. Không của cải, tiền bạc, không nhà cửa hay nơi trú thân, không tí ti quyền lực, vậy mà đạo sĩ Minh Tuệ đã tạo nên sức hút không thể cưỡng.
Tiếng Cham: ‘Thau’: biết, ‘Thau krưn’: nhận biết, ‘Xakrưn’: nhận thức.
Sokrates biết gì? – Biết mình không biết gì cả, là cái biết sâu thẳm nhất ở triết gia này. Minh Tuệ biết gì? – Biết lí vô thường, sự sự biến đổi không ngừng.
Cả hai biết và làm, “hết mình & tới cùng”. Thu hút là ở đó.
Continue readingTiếng Cham của bạn. ‘HATAI’ ĐƯỢC DÙNG THẾ NÀO?-2
“Hatai’: “gan, tâm điểm” là một trong những từ cốt tủy, và cực hay trong tiếng Cham, nhưng lạ – ít người dùng. Ngoài đứng biệt lập, ‘hatai’ còn kết hợp với từ khác để tạo nên từ ghép tràn ý nghĩa. Vừa được dùng làm hình vị chính, và cả hình vị phụ trong từ ghép. Thử kê:
Hình vị đầu:
[‘Habau di] hatai ging’: [Tro] giữa lò bếp
‘Hatai tian’: gan dạ, can đảm
Hình vị cuối, có:
Continue readingNỗi Cham-30. VỤ PHƯỚC NHƠN, AKHAR THRAH & TÔI
Ramưwan năm nay, Phước Nhơn đang tư thế tối Văn nghệ lớn, bỗng mưa to ập tới, và kéo dài: tạm nghỉ. Mưa bất thình lình, vài người đổ cho tại lễ hội chính [còn quen gọi là Tết Bà-ni], mà băng-crôn vắng bóng Akhar thrah!
Xuan Bao có viết về vụ này, thấy không ai nhúc nhích, mới nhắc khéo tôi cei viết mới “si-nhê”. Tôi ậm ừ, rồi cho qua đến tận hôm nay.
Continue reading