Chớ nghĩ bạn làm vì xã hội, cộng đồng; bạn sẽ ảo tưởng rằng bạn hi sinh, rồi khi xã hội chống lại bạn, bạn dễ cho mình bị phản bội. Sai lầm trước dẫn đến sai lầm sau. Bạn làm vì bạn thôi, nếu việc làm của bạn tốt, hiệu quả, cộng đồng sẽ được hưởng; họ biết ơn bạn. Còn nếu họ không biết ơn, thì cũng chả sao cả. Bạn đã vui!

1. Trồng cây để… nhớ!

“Giải phóng”, thấy các trường mở phong trào “Trồng cây nhớ Bác”, tôi nghe rất lạ. Đố ma hiểu!

Bà con Chàm mình mỗi bận thân xác có vấn đề, ưa hỏi nhau bệnh gì, uống thuốc gì. Người được hỏi [hay có khi không ai hỏi đến cũng] sẵn sàng ban phát kiến thức về bệnh tật, thang thuốc. Cần thế này, nên thế kia, và tuyệt đừng làm thế nọ. Nhất là dân Pabblap, ôi là mênh mông. Rồi ta dẫn ra bao nhiêu sinh linh ta chữa khỏi khi bệnh viện tầm Chợ Rẫy đã cho về.

Tôi thì dứt khoát, ai có hỏi, tôi bảo: qua bác sĩ đi.

Ngồi, Cham sở hữu nhiều tư thế lạ. Ngồi cũng phải có… văn hóa, văn hóa ngồi. Bởi là văn hóa, nên giữa các dân tộc xảy ra xung đột văn hóa, là không thể tránh.

Hai thế ngồi tôi xài nhiều nhất: Bán già và ‘thrah joong’. Riêng ngồi ‘thrah joong’, chân bắt chéo, đầu gối thẳng, lưng dựng đứng. Đây là thế ngồi chữa đau lưng tuyệt nhứt!

Phê phán, xuyên tạc, nói xấu sau lưng là chuyện muôn thuở ở cõi người, như là THUỘC TÍNH của con người. Sống đời, không sinh linh nào không bị đạn. Dù kẻ ấy tốt hay xấu, nổi tiếng hay là chẳng, vì mình hay vì mọi người.

1. Nói xấu ai đó, có ba nguyên do:

– Bởi không ưa. Chả duyên cớ nào chánh đáng cả, chỉ vì ta không ưa cái bản mặt đó, ta nói cho bõ ghét.

Thuở mới vào soạn Từ điển ở Đại học, ở mỗi thời đoạn khác nhau, có bốn sinh linh Cham cùng làm chung. Lạ là không ai ngồi yên một chỗ quá hai tiếng. Cứ mỗi 1-2 tiềng là “mình ngả lưng xiu”, hay ra cà-phê cóc ngoài cổng trường ngồi tán gẫu.

Có mỗi tôi ngồi tàu suốt, có khi liên tù tì 8 tiếng, ngoài giờ nghỉ cơm trưa.

Đó là năm tôi 35-36 tuổi, mãi hôm nay cũng hệt. Tôi có thể ngồi 10 tiếng/ ngày mà lưng chả hề hấn gì. Dĩ nhiên ở tuối quá lục thập, mỗi một tiếng tôi chủ động rời ghế đi lại vận động dăm mười phút rồi vào chiến tiếp. Làm thế thêm được món lợi: có thể nẩy ý mới bất ngờ.

Con người được Bà Trời ban tặng thừa thãi năng lượng, cả đời xài không hết. Thặng dư, con người tìm cách đốt nó: Rượu bia tán gẫu hay chat chit, có; vận động thân thể hoặc hoạt động xã hội, có; viết lách hay suy tư triết học, có; lao vào cuộc chơi thâu đêm suốt sáng cũng không chừa. Đủ kiểu, đủ bài.

CHƠI, đốt năng lượng đa phần vô tội vạ. Thế nên, nhiều cuộc chơi sớm đứt bóng, và nhất là không mang lại “phala” [phúc] cho bản thân hay nhân quần. Trong khi Bà cho ta đủ cả: Đầu, mình và tứ chi với trí khôn dẫu cao thấp, nhiều ít khác nhau, nhưng vẫn khá công bằng.

Cuối năm 2015 anh Đạm bị K thực quản, vào viện, rồi viện trả về. Buồn. Anh Đạm với tôi vừa là anh vừa là bạn, sở hữu cả đống kỉ niệm.

Trước đó, tháng 5, đang ngon trớn ở Hà Nội và Thái Nguyên, tin Jaka cấp cứu nhập viện Ninh Thuận rồi chuyển vào Sài Gòn. Tôi lỡ cuộc ở Đà Nẵng và Qui Nhơn như dự định, đổi vé bay thẳng thành phố.

Đầu năm 2017, Jaya sốt xuất huyết nằm viện, tôi từ Cambodia về việc riêng, đã phải chạy vạy lo, lỡ hết cả công chuyện.

[trích Tự truyện Inrasara, chương 12]

Đầu mùa dịch về quê, nhóm chị đồng trang lứa Chakleng kêu: Ui, chưa thấy anh Trạm già bao giờ vả. Dạo palei một vòng, mấy cháu trong làng cũng hô hệt.

Ghé thăm hai bạn học cũ, thấy họ già yếu thế nào ấy. Như một tàn tạ. Mới 64 mà!

Hôm qua 23-4-2020 ngồi lai rai Ramưwan với ba bạn, một anh đang nghề thầy thuốc nam khi không bói Sara phong độ ngon nhất giữa bốn mình. Ở đó có bạn cũng ngang cơ Sara, dở cái là bụng mang dạ chửa bảy tháng mà mấy năm qua không chịu đẻ đái.

Tối qua, đúng 00:00 giờ, mưa.

[trích Tự truyện Inrasara, chương 8]

“Tôi nghĩ các cán bộ là người dân tộc thiểu số hay người Việt đang công tác ở vùng đồng bào dân tộc, cần nắm vững chính sách dân tộc của Chính phủ. Nắm vững và dũng cảm thực hiện mà không ngại bất kì thế lực nào, miễn mang lại lợi ích thiết thực cho cộng đồng. Như thế, nếu không sợ những điều không đáng sợ, giới trí thức Cham vẫn có thể làm nên nhiều chuyện”.

Đó là đoạn văn đăng trang nhất tạp chí Văn hóa Dân tộc, số đầu năm 2006. Tinh thần đoạn văn định hướng mọi hoạt động xã hội của tôi.

Khi ta nghĩ điều gì đó hay, tiến bộ – ta cổ súy, là điều bình thường. Càng bình thường hơn nữa, khi cái ta cổ súy bị cản trở, bị phản bác, ta lên tiếng phản biện bảo vệ nó.

1. Tôi cổ súy cái gì?

Cái mới trong nghệ thuật, và chữ nghĩa nơi khu vực ngoại vi, nghĩa là bộ phận ở thế yếu.

[1] Văn hóa, văn học Cham và văn học Dân tộc thiểu số là nhỏ, yếu, tôi viết để bày ra cho người thấy cái hay, đẹp của nó, đấu tranh cho sự tồn tại công bằng của nó.