Chánh sử chép rằng, Chế Bồng Nga từng xua quân ra Bắc vào tận Thăng Long bao phen khiến vua quan Đại Việt kinh hãi. Giai thoại còn kể, một lần người dưới trướng lỡ tay làm vỡ chén trà, Ngài to tiếng khiển trách khiến tay này hãi quá chạy sang bên kia mật báo dấu hiệu chiến thuyền Ngài đang khiển quân, bên Đại Việt liền dồn hết hỏa lực nã pháo vào, đánh chìm thuyền ngự.   

Sử chép thế, rồi thì người đời sau ca tụng hay trách móc tùy nghi, chớ ít ai chịu nhìn ra phía sau mặt chữ. Để gọi là HIỂU sử, hiểu người.

[chuyện Ông Klơng Thân]

Mấy hôm nay tôi nghe thử mấy video clip “học làm người” chuyên dạy khôn thiên hạ. Chốn ấy có mỗi ý nhai đi nhai lại rằng, sau tuổi 50 hãy nên an yên, không quan tâm việc của thiên hạ, BUÔNG BỎ. Như thể mình vừa đắc đạo, xuống núi lên giọng dạy đời vậy. Bùi Thy Sỹ từng gọi đó đích thị Nho hương nguyện, không sai!

Ông Klơng Thân tôi thì khác.

Câu chuyện Chế Bồng Nga (tức Po Bin Thwơr, 1360-1390) 4 lần xua quân ra Thăng Long làm kinh hãi Đại Việt, sử Việt chép một kiểu, Champa truyền theo cách khác.

Để chiếm lại hai châu Ô, Lý đã mất, Po Bin Thwơr quyết tập hợp lực lượng, cả bên Cham Ahiêr [Bà-la-môn] lẫn Cham Awal [Bà-ni].

Để làm được việc đó, bản thân ngài kiêng cữ cả thịt heo lẫn thịt bò. Hiện nay tục này vẫn còn được tuân thủ tại palei Bal Riya làng Bính Nghĩa – Ninh Thuận, được coi là quê hương của ngài.

Cham là nòi ưa nghĩ khác, làm khác – như Freud, như Einstein!

Pô Adhya cho ngày 24-10 năm nay mở cửa tháp, ta phải tính Xakawi sao cho khác đi, ngày 23 hay 25 chẳng hạn, mục đích không gì khác ngoài: Ta đây có thua chi Pô Adhya.

Anh Sử Văn Ngọc viết ‘HALI’ có mỗi ‘takai kik’, còn ‘HALIM’ thì thêm ‘tut mưk dalam’ là xong, bỏ truyền thống ‘tut mưk lingiu’ luôn. Anh nghĩ và anh làm, in trong cuốn sách Nguyễn Văn Kự chớ không đùa – chả ngán!

Đầu thập niên 1990, anh bạn nhỏ con của tôi thì khuyên sinh viên làm khóa luận về Ngữ âm tiếng Cham: Mi cứ dùng từ “thanh vực” cho ta, không sợ sai đâu, tiếng Cham đặc thù cần đến thuật ngữ ngôn ngữ học mới.

Ramưwan 2007, cùng Trà Vigia, Ninh qua Phước Nhơn “bbang Muk Kei”, tôi nói: Hai ngày, mỗi gia đình ta ghé 1-2 tiếng đồng hồ, hai yut đi theo chương trình của mình nhé. Mỗi nhà 1-2 chai, thế là mùa Ramưwan ấy, riêng tôi tiêu hết 3 két bia Sài Gòn xanh trong hai ngày! Đến nhà bạn học Tài Năng Cử thì gục, ngủ li bì rồi… chạy xe qua An Nhơn.

Katê năm nay, tôi tự lên kế hoạch hệt vậy, ngoài bia bọt!

Sáng ngày-1.

Chiều hôm qua ở Chakleng, chuyện với anh Cục, anh nói:

– Lạ lắm Sara à, đấu tranh mạnh nhất cho Bà-ni chính là phụ nữ, quý ông chỉ có thể đứng đằng sau thôi. Và anh nêu loạt tên tuổi…

Chuẩn luôn! Đàn ông làm luật pháp, đàn bà giữ phong tục – Tây nói đại ý thế. Tục ngữ Việt: Đàn ông cắm chà, đàn bà làm tổ.

Tôi nói vui: Cham mất hai thứ “khănh” là mất tất! Người nữ là ‘AKHAN’ “váy”, nam là ‘AKHAR’ “chữ”, khác nhau có mỗi ‘poh N-R’! Ở đó đứng đầu bảng của “chữ” là AGAL: Kinh. Người giữ và dùng kinh là HALAU JANƯNG, chức sắc Cham.

[Katê, kể chuyện tình nghĩa]

Katê, vắng bóng Tagalau, buồn. Buồn hơn nữa khi ba cây bút đinh: Trà Vigia, Jaya Hamu Tanran, Phú Đạm đi xa. Đi, không ngoảnh lại, để lại khoảng trống mênh mông trong ta.

Tagalau, không thể không nói lên tiếng cảm ơn nhà thơ dân tộc Tày Nông Quốc Chấn đã đỡ đầu cho Tagalau khai sinh; cả giáo sư Bùi Khánh Thế, người sát cánh với Tagalau ở những ngày đầu nhiều thương khó.

Các cây bút đã đi suốt cuộc hành trình dài cùng Tagalau: