Bạn không biết triết lí, không cần đến triết lí, thậm chí bạn ghét triết lí, nhưng dù gì thì gì, bạn cũng phải sống – cách này hay nọ – THEO triết lí.

1. Ở Ấn Độ, đẳng Bà-la-môn tầng lớp lưu trì tinh thần triết học được xếp đầu bảng, trên cả vua chúa và quý tộc. Triều đại xô đổ triều đại, riêng tinh thần triết học Upanishads thì không. Nó giữ cho Ấn Độ được là Ấn Độ.

Trung Hoa cổ đại không khác, tư tưởng nhân trị của Nho giáo hay pháp trị của Hàn Phi vẫn là sợi chỉ xuyên suốt, mặc bao nhiêu triều đại thay phiên nhau lên xuống.

Champa mất, người luân lạc, sách vở thất tán nhiều, tôi tìm triết lí Cham ở đâu?

“Chúng ta vỡ lòng mốc bụi dĩ vãng”, ai nói thế! Tôi vỡ lòng mốc bụi dĩ vãng Cham, và quan sát đời sống Cham hiện đại, để tìm…

1. Quan sát PHẢN ỨNG của con người Cham trước vấn đề đặt ra trong đời sống thực tiễn

1.1. Thuở bé, là các ông láng giềng quanh tôi.

[TU: Chọn lựa, lên đường, và thử thách]

Thiếu “tư duy phát triển” growth mindset, hay mang lối nghĩ “đóng”, bạn lúng túng không biết đàng nào mà tư, mà ngôn. Nếu cố nói, thì manh mún và hỏng hóc là cái chắc.

Thử nêu vài điển hình, từ Chân Quang đến Nhất Hạnh, Tuệ Sỹ, Thanh Từ, Minh Tuệ, qua Tapah Cham và tôi.

Đạo sĩ Minh Tuệ không làm mà rất… làm.

Thích Chân Quang đang ở đỉnh, mới ngôn xuất “tào lao, ba trợn” thôi, đã bị vô chiêu cho lên bờ xuống ruộng không cách nào gượng dậy. CEO Nguyễn Phương Hằng đang “đỉnh cao”, chỉ vì nổi hứng đòi “quất Sư Minh Tuệ không trượt phát nào” cuối cùng rồi bị ngón vô chiêu cho KO.  

Phật thuyết cao thủ tức phi cao thủ thị danh cao thủ, là vậy.

[hay: Tại sao tôi muốn được bà con Cham “xem thường” mình]

[1] “Xem thường”, đúng phong cách… hậu hiện đại.

Dự Trại Sáng tác Đà Lạt năm 1998, tôi rủ vài văn nhân DTTS xuống Chakleng Katê. Thấy tôi chung tay với anh em khiêng bàn ghế làm sân khấu, bạn thơ mở xoe mắt kêu:

– Inrasara “sang trọng” là thế mà đi làm chuyện vặt này! Ở chỗ chúng tôi, tầm anh chỉ ngồi bàn chủ tọa với phát biểu chỉ đạo thôi…

[Nhà tài phiệt, Tu sĩ, Chánh trị gia, đến Thi sĩ…]

Đủ thứ chuyện trên đời…

[1] Tiền, tiền, tiền.

Trương Mỹ Lan có rồi còn muốn có thêm, có rất nhiều rồi còn khát nhiều hơn nữa. Bà sống trong và giữa đống tiền, trên, dưới, dọc, ngang. Sướng ích đâu chả thấy, chỉ thấy toàn khổ ải, đầu tiên và cuối cùng…

Khổng: 15 tuổi để chí vào sự học, 30 tuổi thì trụ vững, 40 tuổi hết ngờ, 50 biết mệnh trời, 60: nghe thuận tai, 70: muốn làm gì làm nhưng không ra ngoài khuôn phép.

Bà-la-môn khác hơn, phân đời người làm 4 giai đoạn: Dưới chơn thầy [học], Làm chủ hộ, Vào rừng và Phong phanh giữa trời đất.

Tôi thử phân loại theo kiểu mình, hợp thời và vui hơn: Đời người có 4 hiệp. Ở đây tôi cố gắng diễn bằng ngôn từ dễ hiểu nhất có thể.

Hiệp-1. Luyện kĩ năng, tinh thần và chiến thuật