20. Tạm kết
Qua 19 kì viết, suy nghĩ & thảo luận, chủ đề cũng cần được sơ kết.
1. Bạn FB Anh Dũng Phan còm: “không hiểu tại sao lại dùng từ “vẫn có [thể]” trong loạt bài “Người Cham vẫn có thể làm giàu”, là thắc mắc hay. Dĩ nhiên, cái tít đặt ra có nguyên do của nó.
Thứ nhất, do lâu nay đa phần Cham mặc cảm [sai] rằng Cham đi đến đâu đều mang nghèo theo, mặc cảm kia không phải không có phần đúng. Do đó cần THAY ĐỔI CÁCH NHÌN [hay giảo-ảo, giải-định kiến]: Cham “vẫn có thể” chứ không phải “không có thể”.
Thứ hai do hoàn cảnh sống của Cham, nhìn từ khía cạnh sản xuất truyền thống: Ninh Thuận là đất nắng, Bình Thuận thì xa biển, rất khó làm giàu. Chỉ với NỖ LỰC vượt khó và thay đổi cách làm ăn, ta mới/ “vẫn có thể” làm giàu.
Cuối cùng, Cham mất nhiều rồi, nay không muốn mất thêm, nên đa số tập trung tài lực vào BẢO TỒN TRUYỀN THỐNG. Dẫu sao cuộc sống vẫn tiến tới phía trước, vì vậy bên cạnh bảo tồn, Cham không thể không SÁNG TẠO.
Loạt bài viết nhấn vào: Thay đổi cách nghĩ, nỗ lực lớn và hi vọng giải-mặc cảm cũ.
Chính từ 3 chân kiềng đó, thời gian qua [từ thập niên 1990] Cham đã có thành quả đáng kể.
2. Không kể thành quả nghiên cứu mang tính bảo tồn, chưa tính cá nhân giàu lên từ Nhà nước, bản thân Cham đã sáng tạo được gì?
– Về đời sống kinh tế và phát triển ngành nghề: Làng Gốm Bàu Trúc và Làng Thổ cẩm Mỹ Nghiệp được xem là thành công ngoài mong đợi. Ở đó bà con ta đã có không ít sáng tạo, sáng tạo từ nền tảng truyền thống.
– Về truyền thông, Cham đã có đặc san/ tạp chí: Tagalau, Champaka, Vijaya, sau này có thêm tạp chí nghiên cứu của nhóm UNESCO. Cham có website: Chamyouth, Ilimochampa, Gilaipraung [đã nghỉ], Inrasara.com, Champaka.info.
Cả hai hình thức báo chí này giúp Cham thông tin, truyền bá văn hóa và cả đăng sáng tác mới.
– Về văn học nghệ thuật, ta có họa sĩ Đàng Năng Thọ, nhạc sĩ-ca sĩ Amư Nhân, nhà văn-nhà phê bình Inrasara và vài nhà thơ thế hệ mới sáng giá. Cạnh đó, sáng tạo về múa Cham cũng cần được ghi nhận.
– Thế hệ trẻ Cham còn có vài sáng tạo mới đang định hình [tôi đã nêu ở các Stt trước] rất đáng kì vọng.
Thế nên, khi Jabaol Campa trích 1 ý kiến cho rằng “Chăm bảo tồn còn chưa xong, mà sáng tạo với sáng chế làm gì?”, là một suy nghĩ chưa tới, và hơi tiêu cực.
Một cộng đồng lớn nhỏ nào bất kì luôn tồn tại tam hành 3 bộ phận: Bộ phận Bảo tồn truyền thống, bộ phận Tiếp nhận truyền thống để làm mới, và bộ phận Làm mới hoàn toàn. May mắn, các tâm hồn/ trí tuệ sáng tạo Cham đã dám làm và biết làm mới.
3. Tâm thế, phương cách và định mệnh của Sáng tạo?
– Kẻ Sáng tạo là kẻ
Dám suy nghĩ khác truyền thống, và khác cả kẻ đương thời
Khi đã đạt được thành quả sáng giá, kẻ Sáng tạo dám làm khác chính mình
Là kẻ giải quyết sự việc theo cách của mình mà không sợ sai
Biết tưởng tượng và luôn giữ đầu óc phản biện
Phiêu lưu vào chân trời xa lạ, để tìm những cái mới
Sáng tạo câu chuyện và trò chơi.
– Kẻ Sáng tạo là kẻ
Biết nhìn vào mặt tích cực của sự thể
Tìm nhiều giải pháp cho vấn đề, để chọn 1-2 cách tốt nhất
Phá vỡ thói quen tư duy, thay đổi cách diễn đạt
– KHÁC truyền thống thì MỚI LẠ với xung quanh, thế nên càng SÁNG TẠO thì càng CÔ ĐƠN, thậm chí chịu CÔ ĐỘC và bị CÔ LẬP
Kẻ Sáng tạo là người chấp nhận sự cô đơn đó, thèm khát nó, và yêu thương nó [Inrasara – Chưa Đủ Cô Đơn Cho Sáng Tạo, 2005]
Bởi đó là định mệnh của hắn; Hiểu mệnh và yêu mệnh Amor Fati.
…
Dẫu sao đi nữa, nếu một dân tộc mà ở đó kẻ Sáng tạo biết tôn trọng người Bảo tồn, ngược lại phía giữ Truyền thống biết trân quý kẻ dám đi tìm cái Mới, thì dân tộc đó được phúc lớn.
Cham, có thể không?!
Mục Lục:
NGƯỜI CHAM VẪN CÓ THỂ LÀM GIÀU
Khởi viết: 7-10-2017, xong: 25-10-2017
01. Giải định kiến: “Không ai giàu 3 họ”
02. Chakleng có thể trở thành làng điểm
03. Làm gì để Pabblāp Birau ổn định?
04. Khó, vượt khó – Buồn, giải buồn
05. Triết lí tiền lẻ [trích tiểu thuyết Chân Dung Cát]
06. Giải định kiến: “Chớ buôn bán với Cham”
07. Buôn bán cũng phải… học, hay cái TÔI của người Cham
08. Buôn bán & 4 nguyên tắc-01. Không nói dối
09. Buôn bán & 4 nguyên tắc-02. Dám nghĩ mới & dám làm kẻ đầu tiên
10. Buôn bán & 4 nguyên tắc-03. Buôn bán với người giàu
11. Buôn bán & 4 nguyên tắc-04: Buôn bán là làm việc với những con số
12. Trở lại chuyện Pabblāp Birau
13. Cwah Patih về đâu? Suy nghĩ-1-2-3
16. Làm giàu bằng sáng tạo-1
17. Làm giàu bằng sáng tạo-2
18. Làm giàu bằng sáng tạo-3. Sáng tạo ngôn ngữ [tiếng Việt]
19. Làm giàu bằng sáng tạo-4. Sáng tạo ngôn ngữ [tiếng Cham]
20. Sơ kết