Văn hóa Champa là văn hóa đùa vui
chịu chơi cả trong đau khổ
(Lễ Tẩy trần tháng Tư, 2002)
1. Hậu hiện đại là chủ đề nói chuyện của tôi mươi năm qua. Cụ thể hơn: tinh thần hậu hiện đại trong thơ ca và các biểu hiện trong cuộc sống ngày thường.
Chủ nghĩa hậu hiện đại quyết đánh đổ những “đại tự sự” (grands récits, từ dùng của Lyotard), thay vào đó là “tiểu tự sự” (petits récits). Cá nhân/ cộng đồng kể chuyện về mình, suy tư, phản ứng hay hành động một cách riêng tư trước vấn đề rất cụ thể mà thế giới đặt ra cho mình/ cộng đồng mình.
Nó không lo cho cả thế giới, nó chỉ lo phần nó thôi, bởi chính nó cũng là một thế giới. Khi nó lo cho nó một cách rốt ráo, là nó đã lo lắng cho thế giới rồi.
Như khi ta chăm trồng cây trong khuôn viên nhà ta, và nhắc anh em ta đừng phá rừng là ta đã giúp nhân loại bảo vệ phần nào môi trường thế giới.
Nó bày ra trò chơi cho nó, vì nó, nó chơi trò chơi đó, chơi hết mình. Dẫu nó biết thế giới không phải chỉ có mỗi nó: nó với trò chơi duy nhất; vì, bên cạnh nó và cùng tham gia trò chơi thế giới (chữ dùng của Heidegger) với nó còn có những “nó” khác. Những ‘nó’ này đang chơi trò chơi của họ.
Và rủ rê nhau cùng chơi.
Mọi trò chơi nhỏ ấy không là mảnh vụn của trò chơi vĩ đại nào đó, như thể trò chơi của Chúa chẳng hạn, hay của quy luật Biện chứng nào đó con người nghĩ ra, manh tâm áp đặt lên nhân loại hay, mơ tưởng rằng thế giới đã/ phải như thế!.
Bạn là Cham có ngôn ngữ Cham đang nói tiếng Cham, bạn tạo lập thế giới ngôn ngữ Cham, bày trò chơi trong ngôn ngữ đó, sử dụng ngôn ngữ đó viết văn, làm thơ hay trò chuyện hàng ngày. Làm được vậy là bạn đóng góp cho ngôn ngữ thế giới, và làm đa dạng hóa ngôn ngữ nhân loại rồi.
2. Vậy, tại sao chúng ta không chơi đi?
Nietszche nói đại ý: Con người có thể ngã quỵ bởi triết lí, chân lý; chính nghệ thuật vực ta đứng dậy, làm cho ta lớn lên.
Aristotle: “Thơ ca có tính triết lý và đáng được chú ý hơn sử học; nhà thơ đề cập đến giá trị phổ quát, trong khi lịch sử nói về cái cụ thể”
Các nhà tư tưởng suốt đời truy tìm chân lí, vẫn không quên CÁI CHƠI. Bởi chính cái chơi làm cuộc sống them í vị, cứu vãn vô nghĩa của cuộc đời quá tàn bạo và đau thương này.
Thử nhìn ra ngoài kia, trong khi ta đang cãi chày cãi cối chuyện vụn vặt, thiện hạ bày ra bao nhiêu trò mới lạ, hấp dẫn và lôi cuốn. Thấy mà thèm!
Thuở bé, dù nghèo, trẻ con Cham vẫn bày ra bao trò chơi. Và nhập cuộc hết mình.
Dường như giới trẻ Cham bây giờ ít chơi hơn. Tại sao?
Các bạn ham làm người lớn sớm, ham đúng, nên cãi nhau hơi bị nhiều. Cham ta quá căng thẳng trong “chân lí”. Và ai cũng muốn kéo chân lí về phần mình. Dù chân lí đó – như ông bà ta nói, chỉ to bằng củ khoai:
Thunau đơ boh habei, gru thi brei đa ka abih
Bùa bé bằng củ khoai, thầy muốn cho ai e rằng mất hết!
Tại sao ta không bày nhiều cuộc chơi, chơi một cách chuyên nghiệp hơn, nâng cấp nó lên; biến trò chơi thành một nghề vừa hái ra tiền vừa bồi bổ sức khỏe; và có thể mang ra thi thố với thế giới?
Hãy tưởng tượng xã hội Cham nảy nòi ra một Cathy Freeman, vận động viên Úc vô địch Olympic, thay mặt cả nước Úc đốt đuốc Đại hội thể thao quốc tế. Hãy tưởng tượng một nhà văn Cham đoạt Nobel Văn học!
Chơi, đầu óc ta sáng suốt để nghĩ chuyện làm giàu, nghiên cứu hay sáng tạo… Chơi, thân thể ta cường tráng, tâm hồn ta quảng đại. Ta dễ tha thứ cho nhau, yêu thương nhau. Hãy thử nhìn hai võ sĩ Quyền Anh: Sau cuộc so găng sống mái, họ quay lại ôm nhau hôn!
Hãy học ca ngợi đi! Ca ngợi Đấng Tạo hóa, Phật, Chúa, Khổng tử…Glang Anak, Pô Klong Girai.
Ca ngợi và tạ ơn mặt trời mỗi sớm mai: ta được ban thêm một ngày mới để sống.