Học gì từ tinh thần Hamu Tanran?
[tinh thần hiện đại và tinh thần phố thị]
1. Ở Stt trước tôi có đề cập đến từ “Phun Darang” (phun: gốc; Darang hay Panrang, Prang Darang), và giải thích đó chính là trục Chakleng – Ram – Hamu Tanran, ba palei lớn ôm lấy thủ đô Virapura tk XII, là điểm nóng xảy ra nhiều biến cố và chịu nhiều biến động nhất. Cả xưa và nay.
Từ đầu tk XX, thêm Pabblap Biruw. Khác với Pabblap [Klak], Pabblap Biruw là làng mới, nên tinh thần và hoạt động của làng linh hoạt và sáng tạo.
Cả bốn làm nên “tứ trụ” cho nhiều hoạt động của Cham Panrang hiện nay [Dĩ nhiên các palei khác không phải không có đóng góp riêng của nó. Nên, đừng xem đây là phát ngôn đậm cục bộ địa phương tính. Các định kiến hay kiêu hãnh loại này nằm phía dưới rất xa Tinh thần “3 phi” của Inrasara].
2. Hamu Tanran là palei lớn nhất Cham, đã làm được gì cho ta học tập?
Tham dự Xuk Yơng, có một than phiền rất đáng xem xét: Rằng palei Katuh quá nhỏ, kinh tế cũng chả khấm khá gì, vậy mà đợt cuối của mỗi kì Xuk Yơng cứ dồn về đây. Làm sao mà chứa! Kể rằng, trước 75 dân làng phải mời khách nằm ngoài sân, còn mình ra đống rơm mà… ngủ. Tội ơi là tội. Có thể thay đổi được không?
Hamu Tanran thì khác, ngày đầu mỗi mùa Kate, mênh mông khách gần xa dồn về đây đều lọt thỏm. Người Hamu Tanran khoái, và hãnh diện về điều đó.
Vài thành tích khác về Hamu Tanran:
Hamu Tanran là đất khai sinh đặc san hiện đại sớm nhất: Panrang; có nhà báo viết sớm [và tài hoa] nhất: Lưu Quý Tân; có thi sĩ làm thơ tiếng Việt [có tác phẩm] sớm nhất Cham: Huyền Hoa và Jalau. Dĩ nhiên không thể không kể đến, đó là palei luôn sinh sản nghệ nhân hài tài ba: Ông Tho là một trong những. Lĩnh vực tín ngưỡng Ahier, có lẽ Hamu Tanran là palei đầu tiên làm 2-3 đám tang một lượt. Làng lớn, ở thế buộc, phải làm thế – nhưng đó cũng là cách đi đầu [chứ Chakleng mãi 2016 mới dám!].
Và…
3. Ở Stt này tôi muốn nhấn về Tinh Thần Hamu Tanran.
Hamu Tanran và Chakleng có nhiều cái tương đồng, và rất thân thiện; riêng khoản bóng đá, là kình địch. Hệt Real với Barca vậy!
Vài thập niên trước, sinh hoạt thể thao – nếu Chakleng với Ram là bạn, dễ dàng mượn cầu thủ qua lại, thì Hamu Tanran coi Chakleng là địch thủ, và ngược lại. Hamu Tanran hiếm khi thắng Chakleng, còn Chakleng có thể thắng dễ nhiều đội bóng palei khác, gặp Hamu Tanran là khựng, dù Hamu Tanran luôn đá… dở.
Thế là Hamu Tanran chơi đẹp: Bòn rút các “tài năng” từ chính Chakleng, bằng cách quến “chúng” về lấy vợ làng mình. Đúng phong cách hiện đại! Các ngôi sao Chakleng thập niên 80: Quân, Lệ, Dốc “đầu quân” qua Hamu Tanran là thế.
Thao tác đó, chỉ có Hamu Tanran làm được. Tại sao?
Vài palei khác, theo chỗ tôi biết: “Trâu ta ăn cỏ đồng ta”. Trai tráng xứ khác qua tán gái làng mình luôn bị làm khó, có khi sứt đầu mẻ trán. Hamu Tanran ngược lại: rất mở.
Nữa, trong lúc Chakleng còn cho nhau “mượn” xe trâu, thì dân Hamu Tanran đã biết hái trái keo bán, và bó cả lá me non ra ngồi chợ! Trong sinh hoạt làng quê Cham, Hamu Tanran là palei đầu tiên nghĩ, làm được vụ tày trời kia.
Lần đầu biết chuyện vào đầu thập niên 70 ở tk XX, tôi vô cùng ngỡ ngàng về tinh thần mới lạ kia. Đấy là tinh thần phố thị.
Hai thứ đó: tinh thần hiện đại và tinh thần phố thị, ngó bề ngoài tưởng nhí không đáng kể, theo tôi nó khả tính làm cuộc chuyển đổi lớn.
Không là bài học đáng gương sáng ư?