“… người xuôi nam quến tháp xuôi nam
Thưa, nhỏ, yếu ớt dần – tội nghiệp!”
[Trường ca “Quê hương”, Tháp nắng-1996]
Từ tuổi hiểu biết, tôi non trăm lần lên với Pô Rômê. Cùng đoàn, bạn văn hay một mình.
Pô Rômê vẫn cứ cô đơn và tội nghiệp! Đó là cụm tháp ra dáng cuối cùng của Champa. “Ra dáng”, bởi sau đó còn vài cái nữa được dựng lên rồi đổ sớm, không còn lưa dấu vết. Ừa, thì cứ tội nghiệp, với thời gian cùng lòng người, cũng không sao. Cham vẫn cứ tin Pô, mỗi năm bốn lần lên với Pô. Đều đặn.
Đùng cái, năm 1978 vương mão Pô 2.7kg vàng đen bị đánh cắp, khiến cả cộng đồng Cham Phan Rang kinh hoàng. Dù bốn năm sau hai tên đạo chích bị mang ra xử công khai tại tòa án huyện Ninh Phước có gắn loa phát thanh truyền khắp palei Cham; và sau đó một bị tù, một tiêu đời và dòng họ liên tục bị nạn – Cham vẫn nghe uất ức!
Đời có ngưng tại đó đâu, tượng Bia Than Can ngồi cạnh nhà vua từng sưởi ấm đời Pô cô quạnh, bị bứng đi. Cham không còn nghe hoảng nữa, mà ôi thôi: Pô hết linh rồi!
Năm 1998, một tuần lễ chủ trì chương trình Âm nhạc dân gian Cham, tôi và anh chị em thường xuyên lên với Pô. Lần VTV3 làm phim về tôi, nhằm lúc Nhà nước tổ chức khai quật mộ Bia Than Cih nằm mé phía bắc đồi tháp. Đoàn vừa lên đến đỉnh đồi thì mưa ập xuống. Mù mịt. Trưởng đoàn quay lại, hỏi giọng lo lắng:
– Hay mình lên mà không biết đến Pô?
– Không việc gì đâu, – tôi nói. Sara với Pô, ổng phù trợ thì có, chứ…
– Hay ta quay luôn cảnh mưa mù này luôn thế – Tôi đề nghị. Mọi người ok. Lạ, đó lại là cảnh hoành tráng nhất của phim.
Rồi tháp Pô Rômê chịu chương trình trùng tu, lối mới hướng mặt trời mọc được mở ra cho mọi mọi Cham đến với Pô bài bản hơn, ở đó tôi cũng có mặt với bao ngổn ngang gạch đá. Sau “trùng tu”, thêm một tượng Yang Dar Dih bên ngoài tháp hô biến, đau không!
Vậy đó, tôi với Pô Rômê “gắn kết với nhau”: mù mờ và sáng rõ, mơ hồ lẫn cụ thể cùng khối kỉ niệm vui buồn, đau đớn cùng chua xót.
Và bao giờ cũng ĐẸP, đẹp tàn tạ.
P.S
CÁC HOÀNG HẬU CỦA PÔ RÔMÊ ĐANG Ở ĐÂU?
[bài viết năm 1997]
Pô Rômê (1627-1651) là vị vua nổi tiếng cuối cùng của vương quốc Champa cổ. Tên tuổi Ngài gắn liền với cụm tháp Pô Rômê toạ lạc ở palei Thôn cách thị xã Phan Rang 15km hướng Tây Nam, với công trình đập Mưrên dẫn thuỷ nhập điền phục vụ cho cả ngàn mẫu ruộng thuộc huyện Ninh Phước – Ninh Thuận ngày nay, với truyền thuyết về cây Krek mà công nữ Ngọc Khoa Bia Ut là nhân vật trung tâm.
Kể rằng, Pô Rômê xuất thân từ một gia đình thấp kém, nhờ tài năng xuất chúng, được vua Mưh Taha (Cham Bà-ni) gả con, sau đó thay cha vợ lên ngôi vua.
Do hoàng hậu vợ chánh thất Bia Than Cih hiếm muộn, Pô Rômê lấy thêm vợ thứ hai người Êđê là Bia Than Can. Tài thao lược của Ngài cũng đã gây khó khăn không ít cho Chúa Nguyễn. Muốn mở mang bờ cõi về phương Nam, Chúa Nguyễn Phúc Nguyên đã dùng kế mỹ nhân bằng cách gả con là công nữ Ngọc Khoa, mới đánh bại Ngài.
Sự thật và huyền thoại xung quanh các nhân vật Pô Rômê ngày càng dày, đậm. Chỉ biết rằng, sau khi Ngài mất, Bia Than Cih không chịu lên giàn hoả chết theo chồng, sau này tượng của bà được mang ra ngoài. Bia Than Can, trung thành hơn, được đặt trang trọng trong tháp chính, ngay phía bên phải tượng chồng; riêng Bia Ut bị đẩy đi xa, ra tận ngoài đồng trống, cách đồi tháp 2km hướng Tây Nam.
Dân gian là vậy, chứ hoạ sĩ Đàng Năng Thọ qua con mắt nhà nghề, nhìn nhận khác.
Ba bức tượng có chung phong cách, cùng kích thước [cao 70cm, rộng 50cm], chỉ khác nhau ở vài họa tiết trang trí. Anh cho tượng Bia Ut chỉ là bản nháp bị nghệ sĩ loại ra, Cham dựa vào đó mà thêu dệt.
Dòng đời không trôi êm ả, phẳng lặng chút nào.
Trước tiên là cửa chính ngôi tháp bằng đá bị đập vỡ từ đầu thập niên 1950 được thay bằng cửa gỗ. Cùng thời gian đó, tượng Shiva ở chính diện không cánh mà bay. Đau hơn nữa là sự cố 1978: vương miện Ngài với hơn 2,7kg vàng ròng bị đánh cắp bởi hai tên đại gian ngay tại ngôi miếu nằm trong làng Hậu Sanh.
Không dừng ở đó, ngày 20-7-1991, tượng Bia Than Cih bị bọn xấu đập vỡ ngang phần dưới chở đi. Ba hôm sau bức tượng được tìm thấy và mang gắn trở lại để rồi mất hẳn vào ngày 11-3-1993. Còn tượng Bia Than Can bên trong tháp thì bị kẻ trộm cạy cửa cắp đi ngay đêm Katê một năm sau đó (6-10-1994).
Riêng tượng Bia Ut, năm1986, ông Trần Văn Tấn nguyên Trưởng Phòng Văn hoá – thông tin huyện Ninh Phước mang về cất giữ tại nhà riêng. Sau đó tượng được trả về cho Bảo tàng tỉnh Ninh Thuận bảo quản. May mắn thay!
Thế đó, chỉ trong chục năm, Pô Rômê đã phải chịu cảnh đơn chiếc trong kalan: vương miện không còn, ba bà vợ bị mất, cả châu thân Ngài cũng bị đục sứt mũi, mẻ trán (kẻ gian thử xem có phải chất liệu quý). Để hôm nay, Ngài chỉ còn an ủi với các bản vẽ ba hoàng hậu mà Đàng Năng Thọ đã kịp thời phác hoạ được thuở “sinh thời” của quý bà.
Dù năm 1992, Tháp đã được trùng tu, và từ năm 1995 Sở Văn hoá – Thông tin Tỉnh có cất người trông nom, nhưng từ đó Ngài thực sự cô đơn. Và ai biết được, cả Ngài nữa, e rồi sẽ theo chân người “quá cố” đi biệt.
Điều không phải là không đáng nói: Con đường từ Quốc lộ số 1 lên Hồ Tân Giang đi ngang qua địa phận có cụm tháp tọa lạc đã được nâng cấp, nay mai còn có thể tráng nhựa; sao chỉ một cái bảng chỉ dẫn khiêm tốn cũng không có. Dù Tuổi Trẻ đã một lần nhắc nhở mà mãi tận hôm nay, du khách muốn lên thăm Ngài đã nhiều lần chạy đôn đáo hỏi thăm dân xe ôm chỉ đường. Pô Rômê càng cô đơn hơn – có lẽ!