[Chuẩn bị cho Phiêu lưu, xin dừng lại nhắn anh chị em đôi lời.
Wa tặng Stt này cho Isvan đọc để biết]
Có 2 thứ Cham chưa bao giờ gọi là đồng ý với nhau: Xakawi và Akhar thrah. Tôi cảm nhận điều đó ngay từ tuổi 20. Cham bất đồng đến quá khích, quá khích muốn triệt tiêu [tận diệt] đối thủ. Xin tuần tự…
1. Về Xakawi
Trích nguyên văn Văn học Cham Khái luận (1994, không chỉnh chuyển tự):
“… đặc biệt hơn là Sakavi (lịch Chăm) bị dùng sai lệch giữa vùng Phanrang-Phanrí, giữa Chăm-Bàni và cả giữa Chăm ở hai làng khác, hai gru (Thầy) khác. Sakavi bak nưgar (sakavi khắp xứ) là vậy.
Ray ni anưk Bini anưk Cam/ Pwơc karei harei mưlơm o laik saung gơp.
(Đời nay cả Chăm lẫn Bàni./ Lịch tính sai, tháng ngày không hợp)
Dù tác giả Ariya Harei Mưlơm có lớn tiếng cảnh cáo rằng nếu có ai dùng sai Sakavi thì sẽ bị tàn mạt cả dòng họ, người Chăm dùng nó càng sai lệch hơn. Khốn khổ xiết bao!
Ngày nay chúng ta dễ ngộ nhận rằng cha ông chúng ta đã quá quan trọng hóa vấn đề. Bởi vì chỉ một chi tiết vặt vãnh như thế kia mà hơn mươi tác giả đề cập đến. Có vị còn sáng tác cả một tập thơ diễn cách tính lịch (Ariya Klan Thu, Ariya Harei Mưlơm…) lưu lại cho thế hệ mai sau. Ngớ ngẩn ư? Không! Vì chính chi tiết này đã nói lên đầy đủ thực trạng phân hóa trầm trọng của xã hội Chăm suốt cả hai thế kỷ nay.
Chi tiết đặc biệt đáng chú ý là, tác giả Ariya Harei Mưlơm đã RỦA ĐỘC: “tàn mạt cả dòng họ”. Mà theo chỗ tôi biết, thuở đó trong cộng đồng Cham có 3 CÁCH TÍNH LỊCH ĐANG LƯU HÀNH. Nghĩa là 3 bộ phận Cham dùng lịch khác nhau trong đó CHỈ 1 LÀ ĐÚNG. Vậy là 2 bộ phận kia phải/ đã bị tàn mạt!!!
Các bạn có thấy kinh khủng không?
+ Quan điểm của tôi. Khi cảm nhận điều ấy, mặc dù tôi học Xakawi từ sớm qua các bài viết của Thiên Sanh Cảnh, tôi luôn tuyên bố: TÔI KHÔNG BIẾT XAKAWI.
Năm 1991 ở Chakleng, khi ông Châu Văn Mỗ và Quảng Đại Hồng tổ chức “thống nhất lịch Cham [do Ban Phong tục Huyện họp mãi không xong], tôi chỉ làm thư kí, và điều tiết. Câu đầu tiên tôi cũng tuyên bố nguyên xi như thế.
Đến tận hôm nay, mọi người [trẻ & chức sắc] hỏi tôi về lịch, tôi cũng KHÔNG BIẾT.
2. Về Akhar thrah. Tôi nói nhiều lần rồi, nay chỉ thêm vài chi tiết.
Về Akhar thrah, Cham tranh cãi mà cứ muốn triệt tiêu nhau. Ta còn đẻ ra chữ “Chiến trường Akhar thrah” nữa cơ. Đâu phải hôm nay, mà vụ Akhar thrah đã manh nha từ rất sớm, và xa. Có 2 chuyện vui:
Hồi 1974, bạn thân của tôi đến căn bản văn hóa Cham không hiểu, càng “không có K đeo tai”, nhưng ai đòi La-tinh hóa Akhar thrah, là chết với anh. Tôi đùa: Yut đúng là “chiến sĩ bảo vệ văn hóa Cham kiên trì bất thối chuyển”. Anh kêu: Mi có tài thì mi làm, tao không có thì tao chiến đấu bảo vệ.
Sau này tôi đã dùng hình ảnh bạn mình làm điển hình cho 1 nhân vật trong Chân Dung Cát.
Năm 1981 – tôi chưa làm BBS, tôi và anh Sử Văn Ngọc được mời tham dự hội thảo BBS. Nửa chừng, muốn phản đối 1 tham luận, anh giơ tay xin ý kiến, chủ trì bảo đợi đến giờ thảo luận đã. Hai lần như vậy, anh nằng nặc kéo tôi về. Tôi nói: “Họ bảo đợi là đúng đó. Còn chuyện không đồng ý thì mình cũng phải dự cho xong buổi chứ”.(*)
Cuối cùng anh nghe lời tôi ở lại hết buổi, anh em mới đạp xe về.
Qua 2 câu chuyện, tôi muốn nhấn THÁI ĐỘ về vấn đề mang tính học thuật.
+ Quan điểm của tôi. Cham tùy tiện, tùy tiện đến tôi đặt cho cái tên là “Chủ nghĩa Tùy tiện”. Tùy tiện Xakawi đến ông Huyện còn lôi cả vị Cả sư đánh đòn vì 3 lần thống nhất với nhau rồi, sao về nhà lại làm khác đi!
Akhar thrah tùy tiện còn manh mún hơn nữa. Làm sao?
Tôi tuyệt đối không tham gia cãi cọ, tranh luận. Không phải vô tâm, mà là tôi trọng tâm khía cạnh khác: TIẾNG NÓI. Ngay được mời dự Hội thảo 2007 ở Phan Rang, tôi chỉ trình bày mang tính CUNG CẤP TƯ LIỆU. Bởi tôi thâm niên BBS, và tôi rành quá trình cải cách Akhar thrah từ trước đó.
Tôi chưa bao giờ bảo BBS “đúng”, ngay với các bạn thân của tôi là Quang Cẩn, Jaya Hamu Tanran cũng thế. Mà là CẦN THIẾT cho ĐỐI TƯỢNG với MỤC ĐÍCH ở THỜI ĐIỂM. Còn đúng/ sai ta hãy thiện chí và thật bình tĩnh tranh luận.
Tôi có nêu chuyện 3 anh em ruột tôi ngay trong 1 tập Thơ 3 Anh Em (Ariya Klau Adei Xa-ai): Anh Đạm viết theo BBS, Jaya Thuksiam viết theo Moussay, tôi viết La-tinh theo cách của tôi. Mà anh em tôi có to tiếng với nhau bao giờ, còn đầy yêu thương nữa! Ai không tin, về Chakleng thì biết.
Cứ tùy tiện, miễn Akhar thrah không mất, và Cham không mất.
3. Kết: LỜI NHẮN
Đây là lời thật lòng. Vì các bạn có nhắc tên tôi trong vụ Akhar thrah nên tôi xin phép nêu nick các bạn [có người tôi quen ngoài đời, có người không] ở đây. Các bạn FB Y, K, K, W, T, A, Q, H, P
– Xin đừng nêu tên tôi [dù khen hay chê] về vụ Akhar thrah nữa.
– Nếu đọc hay nghe đâu đó có ai phê phán tôi về vụ này, XIN ĐỪNG MÉC tôi. Méc, tôi biết thì không hay lắm. Rất mất thì giờ. Xin để tôi làm việc khác của tôi.
Karun các bạn!
__________
(*) Anh Ngọc là học trò cụ Cảnh. Lúc đó cụ chống ông Lâm Gia Tịnh [& BBS] về vụ chữ U mà BBS dịch là “dừa”. Cụ chửi “ngu”. Ông Tịnh thì bảo Cham đa âm tiết, muốn dạy âm “U” chưa chi đã LI-U thì trẻ con khó học. Nên sau đó trong bài hướng dẫn có viết thêm (LI-)U. Cụ không chống vụ Poh Gak.
THƯ CHO TH (Vài Lời Cho Các Bạn Cham 2)
[Comment trả lời bạn trẻ, nay chỉnh sửa lại đăng ở đây cho mọi người cùng đọc]
Sài Gòn, 7-11-2017. Th. mến!
Cei có biết nick ấy nhưng không biết ai sở hữu, mãi hôm nay mới biết nó là của cháu. Biết nhau rồi, cei nói kĩ hơn.
Tinh thần cei: không phê phán trước, mà giải minh – dù người đối thoại thuộc hàng con cháu. Giải minh theo thể cách của Einstein.
[Ghi theo trí nhớ. Đang giữa buổi tiệc quý tộc nọ, chàng thanh niên bỏ ra ngoài; còn Einstein chán tiệc tùng, cũng đi theo. E kéo chàng trai ngồi ghế ngoài hành lang, hỏi nguyên do, chàng bảo không hiểu giao hưởng nên không thể ngồi tiếp. E nói:
– Hay lắm, vậy hãy ngồi đây, ta đi từng bước nhé.
Cả hai nghe bản giao hưởng phát ra từ buổi tiệc, rồi E phân tích từng nốt, từng phân khúc, rồi tổng thể… và lặp lại. Cuối cùng chàng trai vỡ ra. Nhà toán học đã làm một việc không vô ích: khai vỡ một tâm hồn còn bỏ hoang tiếp cận với nghệ thuật cao cấp].
Ta tuần tự…
[1]. Cháu dùng lại chữ “lắt léo” của WP để chỉ cei về 1 Stt cei đăng tháng trước, xem có đúng không nhé.
[a]. Cei LÀM gì rõ ràng nấy: Viết sách có giấy trắng mực đen, không chối được.
– Ở các sách nghiên cứu, cei dùng chữ Cham Moussay, có 5 tác phẩm: 1995: Tục ngữ Ca dao Cham & Từ điển Chăm Việt; 2003: Tự học tiếng Cham; 2006: Trường ca Cham; 2013 Sử thi Cham…
– Còn các tác phẩm dùng cho nhà trường và phổ thông, cei viết theo BBS, có 2 tác phẩm: 2004: Từ điển Việt Cham dùng trong nhà trường; 2014: 4.650 Từ Việt – Chăm thông dụng.
– Riêng chữ Cham La-tinh thuần túy, có 4 tác phẩm: 1994-1995: Văn học Cham 1 & Văn học Cham 2, 2008: Tuyển Văn học Cham hiện đại – Thơ, 2016: Thơ Ba Anh Em, và khác.
Cháu chú ý 3 điểm:
+ Tùy ĐỐI TƯỢNG phục vụ, cei viết chữ Cham khác nhau.
+ Thời điểm viết khác ấy XEN KẼ nhau (hãy chú ý điểm này): 1994: La-tinh, 1995: Moussay, 2003: M, 2004: BBS, 2006: M, 2008: La-tinh, 2013: M, 2014: BBS, 2016: La-tinh…
+ Cei viết như vậy trước khi có “chiến trường AT”: điều này chứng tỏ cei viết Akhar thrah không bị mẻ bom nào từ “chiến trường” này ảnh hưởng.
[b]. Cei LÀM thế nào, NÓI rõ ra thế đó. Riêng NÓI, cei tuyên bố rất rõ ràng thái độ của mình ở Web Inrasara.com ngay từ năm 2007, và sau đó vài lần trên FB.
Kết. Dùng chữ “lắt léo” là hiểu sai từ. Lắt léo nghĩa là “làm, giấu giếm rồi nói quanh co”. Còn cei: RÕ RÀNG, CỤ THỂ, DỨT KHOÁT. Nếu cháu thấy cei có gì MƠ HỒ, hãy cho cei biết.
[2]. Cháu viết: cei “cổ vũ cho sự sáng tạo đồng nghĩa với phá hoại akhar thrah” theo BBS.
– Việc kết án BBS “phá hoại” là chuyện của cháu với BBS, không liên can đến cei, nên cei không bàn.
– Riêng nói cei “cổ vũ” ai đó, là SAI TO.
[a]. Về từ “Sáng tạo”, cei đã giải thích rõ rồi mà cháu không hiểu. Không hiểu, hay không chịu hiểu?
+ Tháp đổ, người ta dựng lại y hệt CÁI CŨ ở ngay chỗ cũ, gọi là TRÙNG TU.
+ Chữ Cham cũ, BBS cho là nó chưa hợp lí, các bác dựa trên CÁI CŨ thay đổi vài điểm để làm cho nó tiện hơn, gọi là CHUẨN HÓA. [còn họ trùng tu hay chuẩn hóa thế nào là chuyện khác, ở đây cei chỉ phân tích ngữ nghĩa].
+ Còn nghệ sĩ làm một tác phẩm [tháp, tượng, tiểu thuyết…] KHÁC & HOÀN TOÀN MỚI không liên quan đến CÁI CŨ, mới gọi là sáng tạo.
Stt đó của cei HOÀN TOÀN KHÔNG CÓ 1 từ nào nhắc đến trùng tu hay chuẩn hóa, mà chỉ tập trung vào 1 chữ duy nhất: SÁNG TẠO.
Theo cei biết, do mọi người [cả 2 bên] bị ám ảnh bởi “chuyện Poh Gak”, nên lan man lạc đề. Lạc đề mà không biết, như cei kể chuyện bạn TLTr đồng môn của cei làm bài thi ĐH lạc đề mà không biết, cei bảo cho cũng không biết: Rớt là phải.
[b]. Trở lại [1], cei viết:
5 tác phẩm theo Moussay,
4 tác phẩm theo Cham La-tinh,
2 tác phẩm theo BBS = Đội hình 5-4-2.
Nếu nói cei cổ vũ, thì cei cổ vũ cho chữ Cham Moussay [nhiều nhất] hoặc cho cả 3: Akhar thrah Moussay, AT của BBS và chữ Cham La-tinh! Vì cei viết cả 3 ở các thời điểm khác nhau, và nhiều lần.
Hay, nếu cei đang viết theo Moussay, rồi sau đó cei quay ngoắt chuyển qua viết hoàn toàn theo BBS, cháu mới nói cei cổ vũ này nọ; đằng này cei viết cả 3 ở các thời điểm khác nhau.
KẾT.
– Còn ý cháu bảo cei đừng viết theo BBS, vì cei “thừa biết” BBS sai, thì đó là suy đoán của cháu. Cei khẳng định lại: cei KHÔNG BIẾT AI ĐÚNG SAI. Và mục đích của cei là truyền bá TIẾNG Cham, cei dùng đủ cách để làm việc đó.
[Về TIẾNG, cei dám nhận mình thuộc hạng siêu nặng. Ngay 25 tuổi, cei chuyên bắt lỗi BSS về chính tả, về ngữ pháp, cách hành văn – và các bác ấy rất chịu; còn NÓI hàng ngày thì tuyệt].
– 4 năm ở BBS, [do thói quen] cei viết chữ Cham theo Moussay, tuyệt đối không ai ở BBS kết án cei cả – mặc dù cei nhỏ tuổi nhất, thuộc hàng con cháu, học trò các vị ấy.
– Làm Từ điển Cham Việt ở Đại học, thầy Nguyễn Ngọc Đảo [lúc đó là trưởng chuyên môn BBS] là cộng tác viên đầu tiên; rồi trong khi biên soạn, BBS thường xuyên cộng tác góp ý, cei [đề nghị] viết theo Moussay, BBS nhất trí cao. Không ai bảo cei phải viết chữ Cham theo BBS cả!
Vậy đủ rồi chứ!
Karun & Thuk/g siam!
[Các bạn chú ý: Bài thơ BLOH sáng tác năm 1977, tôi viết vần “O dài” ko có “dar tha” là theo Lưu Quý Tân (tōng: 2 lần, krōng: 2 lần). Ông chủ trương “O ngắn” có “dar tha”, còn “O dài” thì ko. Sau này BBS chỉnh ngược lại. Nhớ: Lúc tôi viết bài thơ này, BBS còn chưa thành lập. Chuyện ông Lưu Quý Tân cải cách Akhar thrah, thầy Thành Phú Bá là thư kí của ông, rất rõ].