[Từ câu chuyện anh Đạo Chớ đến: chuyện Tôi “ngak làng”, qua Vấn đề Chakleng & Hầm Mỹ- Photo Inrajaya]
1. Cuối Hè 75, tôi rủ vài bạn học: Thính, Đạm, Lệ, Bánh, Quận… mở Lớp tiếng Cham tại quê cho 70 học viên đủ lứa tuổi. Hai tháng, và thành công lớn. Đó là lớp đầu tiên sau “giải phóng”. Nhớ thời điểm đó, Ja Mrang dân Chakleng là “lãnh tụ” Fulro Chàm, thanh niên Chakleng “đi Cá Rô” nhiều nhất, và nhất là các bạn “trở về” vừa xong lớp “học tập chính sách”. Sự cố đang náo động xã hội Cham. Bản thân tôi cũng vừa qua 3 ngày đêm biệt giam trong đồn công an. Vậy mà cánh trẻ chúng tôi làm được.
Năm đó tôi mới 18 tuổi.
Qua 1976, tôi tính mở lớp tiếng Cham nâng cao, nhưng rồi do phải xuống Phan Rang học cho xong Trung học, kế hoạch dở dang. Dẫu sao ở thị xã, tôi tiếp tục mở vài khóa nữa…
Hè, anh Lưu Ngọc Tuấn [hiện là bác sĩ] – “học tập cải tạo” trở về – rủ tôi, anh Lạc, và vài người nữa đào 2 giếng nước chống hạn. Sau đó, nhóm chúng tôi còn tham gia công tác xã hội, và mở nhiều phong trào khác. Năng nổ, vô tư, và vui vẻ.
2. Nhắc câu chuyện anh Đạo Chớ Pabblāp, để biết dù ở hoàn cảnh nào bất kì, ta biết TỐT và ta DÁM LÀM, người dân ủng hộ thì kết quả sẽ đến. Không to cũng vừa, hay nhỏ.
Năm 1979, dượng Dương Dọng làm chủ nhiệm HTX mời tôi thủ vai kế toán trưởng. Một thứ nghề bám phòng giấy, tuy thế tôi ngồi văn phòng thì ít, dự cuộc xã hội Chakleng nhiều hơn. Và cực kì hiệu quả. Kể ra thì mênh mông, xin nêu 3 việc cụ thể:
+ Một gia đình cạnh trụ sở làng lấn đường, khiến lối đi hẹp đến dắt xe đạp cũng khó. Mỗi ngày vài trăm người đi qua, kêu, mà chẳng có ai LÀM. Thế là tôi mời chị đến văn phòng, chị hẹn, tôi nói:
– Không, chị phải tự thu về vị trí cũ ngay sáng nay.
Thế thôi, cũng xong việc!
+ Ông nữa đào lấy 3 xe đất đỏ ở phía Nam sân bóng palei, nơi trước đó đã có người lấy lén. Nếu cứ để vậy, sân vận động vốn rất đẹp sẽ nát có ngày. Tôi kêu anh Thiều [là phó chủ nhiệm] mời đương sự về, quyết: Chở đất ở đâu về trả lại thế phần ông đã lỡ lấy, sau đó cho loa “a-lô” cấm. Xong!
+ Vụ cuối mới to. Xung quanh sân ở miệt Nam và Tây lúc đó là chuồng trâu, dê. Đất là đất chung, thế là mạnh ai nấy lấn. Tôi họp thanh niên làng, và quyết: Dỡ chính chuồng nhà mình trước, kế đến là chuồng ông dượng. Nhớ, dì M em kế mẹ là “thứ dữ” đến ai cũng ngán, dì lại là đương kim phu nhân Chủ nhiệm nữa, chuồng nhà dì to có hạng chứa hơn chục con trâu; vậy mà tôi LÀM. Tôi biết dượng rất cần tôi phụ dượng vai kế toán trưởng, nên ỷ. Dì đã phải nín thinh mà chịu.
Riêng mỗi ông không chịu…
Cho người qua nói chuyện 2-3 lượt cũng không. Chính tôi loa mời ông. Ông xăm xăm đến:
– Tao làm gì làng mà làng réo tên tao trên loa thế?
– Ông vào ngồi đã để cháu nói chuyện.
– Tao đứng đây, làng nói gì thì nói đi.
Tôi giải thích, ông bảo:
– Tụi bây dỡ thì cứ việc… Thế là tôi LÀM. Và cho người ôm củi về nhà cho ông.
LÀM đúng một năm rưỡi, Tỉnh mời về Ban Biên soạn sách chữ Chăm dưới Phan Rang.
3. Chakleng hôm nay có vấn đề gì?
Chakleng đẹp: rất nhiều cái đẹp, người Chakleng nhiệt, luôn đi đầu và nhất là rất trí thức. Thế hệ nào cũng có người dẫn đường… Kut Gađāk không có chú Đạt Chữ thì không thể đẹp như hôm nay. Sân Đa Năng vừa qua không có vài người dẫn đầu, thì khó mà thành.
Vấn đề Chakleng hôm nay là gì? Hội nghị vừa qua, trước quan Huyện và Thị trấn, tôi nói: An ninh tạm ổn, Vệ sinh còn là vấn đề cần giải quyết, nhất là phần đất phía Nam palei tuyệt không được mọc lên thứ gọi bằng tên rất đẹp: “Nghĩa trang Sinh thái”!
Còn DI TÍCH PAPEI, có gì?
– Thāng Pô Riyāk thì xong, Đất Thiêu còn quá hẹp, Kut Raglai bị bỏ quên.
– HẦM MỸ đang là vấn đề. HẦM MỸ là gì?
Hầm Mỹ có 2 hồ: nước mặn và nước ngọt. Hầm Mỹ là chứng tích còn lại sau khi lính Mỹ lấy đất đắp đường Quốc lộ từ cuối thập niên 1960. Do có nhiều ký ức gắn với người dân làng, HM nay mai sẽ được xếp hạng là một trong những Di tích quan trọng của Chakleng.
Từ sau 75, HM đóng vai trò khá quan trọng trong đời sống dân làng, như: Cung cấp nguồn nước sinh hoạt cho các hộ gia đình trong khu vực; cung cấp nước uống cho trâu bò, dê cừu trong những tháng hạn; là nơi tạo cảnh chụp ảnh, quay phim về đất văn vật Chakleng; cạnh đó, HM còn là nơi cho dân làng câu cá giải trí hay phục vụ đời sống.
Vậy mà hiện anh Lưu ngọc DĨNH đang lấn/ lấp HM làm rau muống [anh Dĩnh là em ruột bs Tuấn, ông anh thì xã hội rất mực, tại sao người em lại lấn đất làng?!]
Chakleng cần làm gì, để cho HẦM MỸ còn nguyên trạng: Đẹp & Có Ích?