* Tu sĩ Bà-la-môn – Photo Inrajaya 2009.

1. Mai 20-9-2010, là sinh nhật rồi!
Ngày 20-8 vừa qua, kỉ niệm 19 năm vào làm dân Sài Gòn. Chừng ấy thời gian trôi qua đời người. Bao nhiêu chuyện để nói, để khóc và để cười. Cuối cùng ngoảnh lại: Không có gì đáng nói! Vắng bặt tri âm để cùng chia sẻ. Đành đối thoại với hư vô. Chiều, ngồi cô độc quán quen, lai rai một mình, nghĩ mơ màng về nỗi sống và chết, về thời gian và dấu vết vừa để rớt lại dọc con đường mình đi qua.
Tối 16-9, mình có giấc mơ lạ. Dhya Hán Bằng, ông bác họ, đang hành lễ. Ông kéo mình vào cuộc nợ nần gì đó có liên quan đến lễ. Và chữ. Năm xưa ông đã cho mình 20 tờ chữ lá buông, các miếng lẻ và rời. Để giữ kỉ niệm. Và để biết. Mình liên tưởng đến ông ngoại, tác giả trường ca Ariya Rideh Apwei. Hai vị này nhắc nhớ về nợ trần gian của một đạo sĩ Bà-la-môn. Sau khi làm xong bổn phận “tam chúng”, hãy biết từ giã mấy tục lụy cuộc trần để thi hành bổn phận cuối cùng của một sinh linh, chu du phong phanh giữa trời đất.
Hết vướng nợ trần, dứt lìa ham muốn thể xác lẫn tinh thần, xa rời mọi vướng bận với bao nhiêu hệ lụy, cả hệ lụy của hỉ nộ ai lạc lẫn tử biệt sinh li. Đã bước sang giai đoạn này, một đạo sĩ Bà-la-môn phải biết và quyết phủi sạch. Sạch theo nghĩa đen lẫn nghĩa bóng của từ.

Triết học Ấn Độ minh định rõ bốn cứu cánh hay mục đích đời người. Cứu cánh đầu tiên: Artha có nghĩa là đại diện cho, thay thế cho, vì, nhằm vào, “là những sở hữu vật chất… để chu toàn những nghĩa vụ cuộc sống”. Bạn bị ném vào đời, hoàn toàn không do chọn lựa của bạn. Không ai hỏi ý kiến bạn trước: Nơi chốn và ngày tháng năm sinh. Bất ngờ có đó, không thể chối bỏ, bạn học cách chấp nhận nó. Bạn cần bảo toàn sự có mặt ấy, bằng thấu hiểu đối tượng bạn theo đuổi, phương tiên đạt đến nó nhằm thỏa mãn nhu cầu căn bản của cuộc sống bạn. Không thể khác. Kinh tế, chính trị, tòa án, công sở nằm ở khu vực này.
Ở một bình diện khác, Kāma hay dục, lòng ham muốn, “là sự khoái lạc và tình yêu thương”, là cứu cánh thứ hai. Bạn học cách thỏa mãn lòng ham muốn [dục tính] của bạn và người bạn tình. Bạn hãy biến chúng thành nghệ thuật, nghệ thuật yêu đương. Cao hơn, bạn nâng nó lên thành kinh – kinh dục lạc.
Nhưng nếu chỉ có thế, khốn khổ cho loài người biết bao: Bạn chỉ là thú vật đơn thuần không hơn! Sống là sống trong tương giao, với cộng đồng. Để tránh cho cộng đồng khỏi đổ vỡ, suy đồi, cứu cánh thứ ba: Dharma, nghĩa là pháp có mặt. Đạo sĩ Bà-la-môn khép mình vào khuôn khổ, tận tụy phụng sự công cuộc đó. Công cuộc gồm thâu mọi “bổn phận tôn giáo và đạo đức” với vô số khế ước xã hội và nghi thức cần tuân thủ.
Nhưng như thế vẫn là chưa đủ, cả “tam chúng” trivarga đó. Chúng chỉ là những “theo đuổi thế gian” với bao triền phược, bổn phận với nghĩa vụ, trách nhiệm và gánh nặng. Ở chặng cuối, đạo sĩ Bà-la-môn nỗ lực tự giải thoát để vươn đến cứu cánh tối hậu.
Mokça, nghĩa là “buông, thả, trả tự do, phóng thích; ra đi, từ bỏ, rời khỏi… Ở tận cùng của hành trình, khi đã tuyệt dứt mọi ảo tưởng, đạo sĩ Bà-la-môn là một thiện tri thức Kalyāṇamitra, hơn thế nữa – một người biết Paramārtha-vid. (Heinrich Zimmer).
Nhưng để đạt được bốn cứu cánh đó, người Bà-la-môn cần trải nghiệm bốn giai đoạn cuộc đời. Ngay buổi đầu làm đời môn đệ antevāsin, sống “dưới chân thầy”. Giai đoạn môn đệ kết thúc, người đàn ông lao vào cuộc sống gia đình. Bạn là một chủ hộ grhastha, nai lưng gánh vác gia đình với đầy đủ trách nhiệm của người chồng, người cha… Mãi khi công việc xã tắc đã xong, rũ bỏ mọi gánh nặng, cắt đứt tất cả liên quan máu mủ ruột rà, bạn dũng mãnh bước vào giai đoạn thứ ba: đi vào rừng vanaprastha.
Đây là giai đoạn thử thách tâm linh khốc liệt nhất dành cho một đạo sĩ. Tôi hiểu nghề nghiệp kia không phải là tôi, chức vụ và danh vị kia, tiếng tăm và tài sản kia, mặc cảm và kiêu hãnh kia,… nghĩa là tất cả mọi mặt nạ nơi thế gian u tối mà tôi đang sở hữu kia không phải là tôi. Giữa nhà grāma và rừng vana là khoảng tối ngắn ngủn nhưng dài dằng dặc bạn phải băng qua, đựng chứa bao nỗi nguy hiểm rình rập. Sơ sẩy trong thoáng sát na, bạn có thể hủy hoại cả “vốn liếng” gầy dựng trước đó. Một cuộc truy tìm hướng nội đầy gian nan, nhưng đạo sĩ Bà-la-môn phải can đảm lao vào. Nhảy qua và cắt phăng cây cầu dẫn về trần gian, để dấn mình trọn vẹn vào giai đoạn cuối cùng: giai đoạn khất sĩ bhiksu. Làm kẻ lang thang vô gia cư, “phong phanh giữa trời đất”!
Chính lúc đó, thi sĩ ra đời và thơ ca có mặt.
(trích Hàng mã kí ức, tiểu thuyết)

2. 20-9 là sinh nhật rồi! Sinh nhật thứ 54.
Khổng Tử:
“Ta mười lăm tuổi để chí vào sự học, ba mươi tuổi thì trụ vững, bốn mươi thì hết ngờ, năm mươi biết mạng trời, sáu mươi nghe thuận tai, bảy mươi thì tùy lòng muốn mà vẫn không ra ngoài phép tắc”.

Chí lí xiết bao. Cùng là tiếng nói đồng thanh đồng khí với tư tưởng Ấn Độ. Khác chăng, con người sống giữa thế giới người, giữa nền văn hóa dân tộc nơi ta sinh ra và sống, không muốn cũng chẳng được: Ta cần hành xử trong “phép tắc” của nhân quần xung quanh.

Như một tiểu vũ trụ, cái Tôi đã đi theo dấu vết đó.
Mười lăm đến ba mươi tuổi (1972-1986), tôi đã “học”. Ngồi ghế Trường Trung học Pô Klong: học; vào Đại học Sư phạm TPHCM: học là đúng rồi, cả khi bỏ giảng đường, cũng là học; làm kế toán trưởng Hợp tác xã Nông nghiệp: học; nghiên cứu tại Ban Biên soạn sách chữ Chăm: học; lang thang khắp làng quê Chăm để được học ở nhiều thầy khác nhau, vô danh lẫn hữu danh; đọc cả ngàn cuốn sách triết học, đạo học, văn chương nhân loại là cách học khác. Đây là giai đoạn tôi sống “dưới chơn thầy”, tuyệt đối tin vào thầy, vào sách vở.
Rồi từ mùa hè 1982, năm lập gia đình, đến năm cho in tác phẩm đầu tay – nghiên cứu đầu tay: Văn học Chăm khái luận, sáng tác đầu tay: Tháp nắng (1996), chính là giai đoạn cá thể tôi đi qua lò luyện tội của đời. Tôi luyện, thử thách, kiểm tra lại sự học với bao nhiêu được và mất. Nhi lập, trụ vững chính là tuổi dừng để nhìn lại. Làm kinh tế là để nhìn lại, va chạm và vật lộn cuộc sinh nhai là một cách nhìn lại rất thực. Viết sách là để nhìn lại sở học của mình. Thử thách lần cuối trí mình và tâm mình. Nhìn lại này kéo dài mười, mười hai năm. Cho đến khi đã “hết ngờ” thì “xuất”. Cho nên, dù đã sáng tác cả ngàn bài thơ, viết vài ngàn trang nghiên cứu, nhưng tôi không vội cho đăng báo hay in tác phẩm trước năm bốn mươi, là vậy.
Có thể nói, tất cả tác phẩm lẫn công trình của tôi đều đã hoàn thành và hình thành ở giai đoạn này rồi. Còn sau đó, chúng có được xuất bản hay không là do cơ duyên. Vào làm việc tại Đại học Tổng hợp năm 1992 là một trong những cơ duyên.
Sau khi nhìn hàng loạt tác phẩm nghiên cứu của mình mở mắt chào đời, tôi an nhiên vẫy tay giã chào chúng. Các công trình ra đời tiếp đó chỉ như là một bất đắc bất nhiên. Tủ sách Văn học Chăm 10 tập hay Tagalau hoặc Minh triết Chăm, nếu có được chào đời sau này là chúng chỉ đến như phải thế.
Từ năm 1997 đến năm 2008, tôi tập trung vào thơ ca. Nghiên cứu, phê bình và sáng tác. Để hiểu hơn về thế giới xung quanh. Hiểu sâu hơn tâm hồn con người thời đại mình đang sống. Hiểu, và giúp mọi người cùng hiểu. Thế thôi – chấm hết.
Từ năm năm mươi tuổi, khi đã “biết mệnh trời”, tôi làm cuộc rời bỏ. Tôi sẽ không bao giờ đọc tới tác phẩm văn chương nào nữa, có lẽ. Rời bỏ như là rời bỏ, theo đúng nghĩa cao vời và thẳm sâu nhất của tư tưởng Bà-la-môn.

3. Nhưng thế nào là rời bỏ như là rời bỏ?
Tin chính thức: Ban Biên soạn sách chữ Chăm đã giải thể, từ quý IV năm 2010, Ban này trở thành Phòng Giáo dục Dân tộc; cơ sở sắp dời vào Sở Giáo dục và Đạo tạo Ninh Thuận. Biết thêm: Ý định này đã được đưa ra nhiều lần từ năm 1994-95 khi đó ông Nguyễn Văn Tỷ làm Trưởng Ban, nhưng bất thành.
Hai ngày trước, tôi vừa nhận giấy mời tham dự Khai trương Trung tâm Trưng bày Văn hóa Chăm Bình Thuận, ngày 18-9-2010 tại Bắc Bình.
Tiếp, nhận giấy mời dự Khai giảng Lớp dạy tiếng Chăm do Chi Hội Dân tộc Chăm TPHCM tổ chức, ngày 19-9-2010.
Rồi, Bưu điện giao cả thùng sách và bản thảo cho việc thẩm định Giải thưởng hàng năm với Đầu tư của Hội Văn học Nghệ thuật các Dân tộc Thiểu số Việt Nam.
Hôm sau, Hội Văn học Nghệ thuật tỉnh Vĩnh Long gởi nhanh bản thảo thơ để thẩm định đầu tư.
Tuần trước, một bạn không quen phone than phiền Sara: Anh được cho là trí thức Chăm tiêu biểu nhất, nổi tiếng nhất, tiếng nói có trọng lượng nhất của cộng đồng Chăm, sao ông mãi thờ ơ với thân phận người xung quanh. Về Nhà máy điện hạt nhân ở tỉnh Ninh Thuận đang xôn xao dư luận cộng đồng, về tranh chấp đất đai Văn Lâm? Về bao nhiêu vấn đề cộm khác của xã hội… mà mãi lo chuyện văn chương thơ phú? Sau khi nhắc khéo bạn trẻ về mấy cái “NHẤT” này, mình đã trả lời đơn giản bằng hỏi ngược lại: – Tại sao bạn biết Sara không quan tâm? – Em không thấy anh lên tiếng ở đâu cả! – Vậy thì bạn hãy đọc hết, thấy hết những gì của mình đi, rồi trao đổi sau. Nhé).
Tin hành lang mới: Hamu Tanran năm nay không tổ chức lễ Katê như mọi khi… (Sau khi kiểm tra lại, tin này có xuất phát điểm và nguyên do khá… buồn cười).

* Tham luận tại Hội thảo.

4. Thực trạng và giải pháp phát triển văn hóa đọc ở Việt Nam, là Hội thảo vừa tổ chức tại Thư viện Tổng hợp TPHCM, ngày 16-9-2010. Mình báo cho Ban tổ chức biết: có cả Jaka cùng đi. Đi để biết. Tham luận của mình: “Tri thức nền tảng, nhìn từ một vùng ngoại vi” được bố trí đọc trước tiên. Hệt Hội thảo về Số hóa Không gian Di tích văn hóa tại Hà Nội, tháng 3-2010 vừa qua. Hội thảo diễn ra một buổi, không ăn uống, rất trí thức. Ở đó, các đại biểu biết nói và biết nghe nhau. Duy có một đại biểu nói dài, được nhắc nhở. Tuyệt!

5. Bạn thơ bên nhà in báo cho hay Tagalau 11 sẽ được xuất xưởng vào đúng ngày sinh của Sara! Điềm triệu gì đây không biết. Nhưng, vui vì nó đã ra đời như là thế!

Sài Gòn, 18-9-2010.