Kiến thức là chuyện vô cùng dễ, mọi thứ có sẵn trong sách, chịu khó tìm đọc và tổng hợp là xong. Sáng tạo thì khác, bạn cần tò mò, tưởng tượng, liên tục đặt câu hỏi, và suy nghĩ nhiều về sự thể. Từ đời thường đến khoa học, nghệ thuật cũng không khác. Biết một là biết tất cả.
[1] Lấy vợ, bạn hình dung ngôi nhà tương lai, những đứa con và phương cách giáo dục, lề lối hành xử với vợ, ông bà nhạc và cả “con chó nhà vợ” [tục ngữ Cham]. Nếu đứa con hư, bạn xử lí ra sao? Nếu bà nhạc cằn nhằn, nếu cô vợ bỏ đi, nếu… bạn lường trước mọi chuyện có thể xảy đến.
Hình dung tất cả, rồi để yên đó – mà sống.
[2] Ra đặc san Tagalau, tôi đặt loạt câu hỏi: Cham có cần nó không, và cần những gì? Làm thế nào đáp ứng nhu cầu thiết yếu đó? Ai viết, tiền đâu, phát hành ra sao? Và vấn đề không thể không tính đến: Nếu trục trặc, từ dư luận, từ bộ phận kiểm duyệt, từ… tôi giải quyết thế nào?
Bày tất cả câu hỏi ra mặt giấy, suy nghĩ về nó, lưu trong kho kí ức – và sống.
Tại sao làm thế? Cho chúng nằm yên trong tiềm thức tôi, để khi có chuyện, câu trả lời sẽ bật ra ngay khi ấy, tránh rơi vào thế bí.
[3] Năm 1992 vào Sài Gòn làm việc, tôi phác họa kế hoạch đến năm 2000: 10 tác phẩm nhiều thể loại, số trang, năm in… lập bảng dán trước bàn viết, 1 bản gửi về quê cho anh Đạm đọc vui. Dân Chakleng bạn anh Đạm ngó thấy, kêu thằng Trạm khoe khoang.
Nói tôi khoe, bởi anh không biết Inrasara là ai! Cuối cùng, tôi làm vượt kế hoạch. Bài học, hãy hình dung thành quả công việc của bạn ở thì tương lai, viết nó ra giấy.
[4] Khác
– Diễn thuyết, tôi tiên liệu trúng đến 95% câu hỏi đặt ra ở đó, 5% còn lại do… lạc đề. Hôm nói chuyện ở Đại học Okinawa, 2 bạn trẻ Cham từ Việt Nam được Cty bố trí qua nghe, kêu: Không ngờ chú Sara nói hay đến thế, hay nhất là ở khoản trả lời các câu hỏi hóc búa.
– Bà Hai Mót kêu: Trời đất ơi, trong khi mẹ tôi: ‘Lingik tathik lơy’ trời biển ơi. Ngạc nhiên, tôi suy nghĩ nhiều về khác biệt tưởng chả đáng ấy, rồi tưởng tượng và liên tưởng… Chủ đề Hải sử & văn hóa biển được phát kiến, bởi đó.
– Trường ca Ariya Glơng Anak vỏn vẹn 116 cặp ariya Cham, vậy mà được các cụ Cham cho là tác phẩm cổ điển lớn nhất. Tôi ngạc nhiên, và tìm hiểu, và suy nghĩ nhiều về nó. Từng câu, từng từ, từng ý nhỏ… Không lạ, Minh triết Cham công trình ưng ý nhất của tôi nẩy ra từ đó.
Tóm: Vấn đề là ngạc nhiên, biết tưởng tượng, liên tưởng, và suy nghĩ sâu thẳm.