Những bộ mặt nghiêm trang nghiêm nghị
tôi thấy chúng thật nghiêm trọng
những bộ mặt cứng đơ nấp sau tấm màn trang trọng
chúng đang làm chết văn hóa và làm thứ văn hoá chết
(Inrasara, “Phác thảo ở biển Vũng Tàu”, 2002)
Sáng 26-4-2023, anh Chung Hoàng đại diện Hội đồng Anh hẹn tôi với tư cách “cố vấn” giai đoạn làm cái phỏng vấn sơ kết 4 năm triển khai dự án Di sản kết nối ở cộng đồng Cham Ninh Thuận.
Ngỡ 30 phút, ai dè kéo dài hơn tiếng. Được gì, sau 4 năm?
[1] Cái được nhất là ý hướng làm văn hóa sống, là chuyện tôi đã nghĩ và làm ngay thuở nhập cuộc chữ nghĩa 1992.
“Làm văn hóa”, điều tôi ngán nhất là nghiên cứu để nghiên cứu để nghiên cứu. Thứ nghiên cứu cất thư viện ấy chưa một lần dời bước đi vào đời sống thực. Hội đồng Anh làm khác, văn hóa giữa cộng đồng và cho cộng đồng, hơn nữa nó mang tính bền vững. Chứ không “làm chết văn hóa và làm thứ văn hoá chết”.
[2] Điều được tiếp theo, dự ản triển khai khá toàn diện, là chuyện lâu nay tôi nhắm tới, tránh trở thành thứ chuyên gia bàn giấy.
Dự án bao quát từ thổ cẩm đến ẩm thực, từ thơ ca đến âm nhạc, từ kinh sách cho đến thuốc nam Cham, giếng vuông Chàm hay lễ Karơh… nữa. Ở đây, tôi thích nhất là các Homestay.
[3] Bộ phận nào được hưởng lợi?
Tạm nêu 3 dự án cụ thể:
– Sưu tầm cái mới và phục hồi hoa văn cũ truyền lại cho thế hệ mới, dự án thổ cẩm ở Chakleng là một. Hưởng lợi trực tiếp là chị em thợ dệt trong làng, sau đó là bà con Chakleng.
– Kinh sách, đối chiếu các dị bản, chọn ra văn bản tốt nhất để hiệu đính từ đó làm ra văn bản tương đối, như dự án Danak Cham Ahiêr của Pô Baic Lưu Sanh Thanh. Hưởng lợi là các vị chức sắc, kế đến là tín đồ Cham Bà-la-môn trong khu vực.
– Truyện cổ Cham – từ dự án của Wa Praong, các em học sinh tiểu học đang học Akhar thrah chữ mẹ đẻ là đối tượng hưởng lợi nhiều nhất.
[4] Cần làm gì, thời gian tới? 2 điều trọng tâm:
Thứ nhất, Hội đồng Anh đã gợi mở và gợi hứng, thêm hỗ trợ tài chính ban đầu, công việc còn lại thuộc về các chủ dự án và cộng đồng. Các bạn hiểu và yêu, mới làm và triển khai dự án. Câu hỏi:
Các bạn có HẾT MÌNH & TỚI CÙNG với nó không?
Thứ hai, Dự án đã “kết nối” quá khứ và hiện tại mang tính lịch đại, còn đồng đại, nghĩa là KẾT NỐI CHIỀU NGANG – thì sao? Như dự án Homestay, là nơi có khả năng hỗ trợ cho các dự án kia sống, bảo tồn và phát triển. Câu hỏi:
Hội đồng Anh đã đầu tư cho dự án Homestay, chớ các chủ dự án này có ngồi lại bàn kết nối với nhau để tạo thành mối liên kết, phát triển bền vững trong cộng đồng?
P.S.
Mục [2] Dự án trường ca, về Ariya Glơng Anak, khi xét duyệt tôi cho dịch trường ca này thành “thơ tiên đoán”, là hỏng nặng. Trước 1975, Thiên Sanh cảnh dịch như thế, để năm 1994 trong Văn học Cham-I, tôi đã đính chính lối dịch ấy; sau đó năm 1999 Po Dharma phê phán quyết liệt ở đặc san Champaka. Bởi cả trường ca không có câu nào gọi là “tiên đoán” cả, vậy mà hôm nay ta còn hiểu kiểu ấy, là sao. Nếu số hóa, thiên hạ đọc phải, cười chết đi!
Chi tiết hoa văn Rồng là “hoa văn quý, chỉ có vua chúa dùng” nếu tôi không kịp chấn chỉnh, cũng rơi vào trường hợp tương tự.
Mục [4] Hồi năm 2011, Jaka có chương trình du lịch cộng đồng, và đã thực hiện được một năm – rất ngon lành. Mùa Covid-19, bên cạnh hỗ trợ “Rau sạch cho làng mình”, tôi gợi ý anh chị em triển khai Du lịch Văn hóa Cham – toàn diện hơn, nhưng mọi người ậm ừ rồi cho qua.