[hay. Hai nền tảng xã hội cho Luận]
Sáng 22-6, cei Đắc Văn Kiết người Cham palei Kraung Tuy Phong nay đã 81 tuổi, hiện đang nghỉ dưỡng tại Hoa Kỳ, là thành viên sáng lập Hội Bảo tồn Văn hóa Champa hải ngoại, qua Đặng Chánh Linh, xin số phone tôi. Được, cei đã phone dài, nói như thể là TRĂN TRỐI:
– Cei già rồi, sống không còn bao lâu nữa, chỉ còn trông đợi vào thế hệ đi sau. Cei nói: – Cei đọc Inrasara nhiều, quý mến con người lẫn việc làm của “ai nhu”. Hôm nay ở những năm cuối đời, nghe tin Bà-ni mất mà buồn, không cầm lòng. Sara cần hỗ trợ anh chị em trẻ bảo vệ Bà-ni, mất Bà-ni là mất ‘Ahiêr’, là mất Cham.
Tôi kể tóm tắt chuyện anh chị em đang làm, và nói:
– Mik cei an tâm, thế hệ mới làm được. Và sẽ làm tốt.
Cei nói dài, nhấn vào hai ý chính:
[1] Nếu Champa còn thì không sao, ta theo tôn giáo nào cũng được, đằng này mình đã mất. ‘Ahiêr Awal’ là tôn giáo dân tộc. Chúng ta hiện rất mơ hồ về Brahma, Shiva, càng mơ hồ về Allah, Mohammad… Cei cho đó là điều tốt. Bà con Cham nay chỉ biết đến PÔ YANG là các vị có công với non sông đất nước được thần hóa, và MUK KEI là ông bà tổ tiên.
Lên tháp là nhớ đến vua chúa, anh hùng liệt nữ, nếu ai chuyên hơn thì nghiên cứu sâu. Hành lễ Rija, Katê, Nao Ghur là nhớ đến tiền nhân sinh thành và nuôi nấng ta…
Đó chính là BẢN SẮC DÂN TỘC.
[2] Cham mình ít và yếu, thế nên chúng ta cần thấu hiểu điều này.
Việt Nam dù bất cứ chế độ nào, Sara cần “cộng tác” với họ, để giữ Cham và làm việc cho Cham. Các vị chức sắc tôn giáo và thế hệ bà mẹ Cham bảo tồn phong tục tập quán ta được đến nay là tốt rồi, không thể đòi hỏi họ làm gì hơn.
Còn nói cho người Việt và thế giới hiểu Cham, quý Cham là nhiệm vụ của trí thức như Sara. Cei rất hi vọng vào Sara và tin Sara làm được.
Đó là bài học kinh nghiệm của con người từng trải nghiệm nỗi đời và phận Cham. Có thể nói, kinh nghiệm duy nhất – chớ có đùa. Không phải chơi, khi mỗi lần đứa con đi ra ngoài, bà mẹ Cham đều dặn: ‘Thau hôic di Yôn di Lo hai anưưk’: Biết sợ người Tàu người Việt, con nhé.
“Sợ” để sống sót, để tồn tại – một tồn tại đầy bản sắc và sáng tạo.