Văn học Cham, in lần 3-2015:
“Giai thoại [hay huyền sử] quan trọng hơn sự kiện lịch sử. Nó chính là “dòng suối tiềm ẩn bên trong” mang đầy ý nghĩa sử tính mà “chối đi con người cảm thấy thiếu một cái gì và dân tộc thiếu đi mối dây ràng buộc thiêng liêng rồi sẽ đi tới chỗ băng hoại”. Nói như thế không phải từ chối nghiên cứu mang tính lịch sử-sự kiện mà là ta chối bỏ “óc duy sử chỉ chấp nhận hiện tượng bên ngoài” mà không nhìn nhận những gì tồn tại ngoài nó” (Chữ trong ngoặc kép trích từ Kim Định, Cơ cấu Việt Nho, Nguồn sống xuất bản, Sài Gòn, 1972, tr. 230).
Bao nhiêu thế hệ Cham luân lạc đã ‘đánh mất câu chuyện’.
Pô Klong Girai chẳng hạn, bà con chỉ nhớ mơ hồ mình con cháu Ngài, là sinh linh Cham đến từ vùng đất mơ hồ nào đó. Hay cùng lắm, chỉ biết ‘lịch sử’ với niên đại cùng chiến công về vị vua anh minh này, còn thì tuyệt đại bộ phận huyền sử và vân vân về Ngài, biến mất.
Trong khi mọi khía cạnh huyền sử này liên quan mật thiết với Tôn giáo Ahiêr Awal. Bởi Pô Klong Girai là vua lịch sử vừa là vị vua huyền thoại được thần hóa, cùng vô số vết tích, câu chuyện, thơ ca, lễ nghi tín ngưỡng xung quanh Ngài.
– Trước tiên là sự tích Ông Pasa Muk Cakling liên quan với tên làng Chakleng và là “bản quán” của Ngài,
– Rồi serie 7 truyện cổ “Cậu bé thông minh”,
– Đá Chẻ Patau Tablah ghi công trạng hiển hách của Ngài,
– Tiếp tới là Đồi Trầu Bbôn Hala với cụm tháp Chàm mang tên Ngài cùng câu chuyện thi xây tháp cả sự thực lẫn huyền thoại,
– Đập Nha Trinh Banơk Chakling cùng trường ca Ariya Pô Klong,
– 4 lễ trên tháp hằng năm với các nghi thức và các bài tụng ca Damnưy khác nhau, vân vân.
Tất cả gắn chặt và hòa quyện đến không thể tách rời. Chỉ có Tôn giáo Ahiêr Awal cùng tín đồ tôn giáo đậm chất dân tộc bản địa này mới chấp nhận NÓ, truyền kể NÓ, hành lễ NÓ. Ngoài ra – không.
Khi bạn đã theo tôn giáo khác: Islam hay Đạo Chúa, bạn không cần đến NÓ. Bởi NÓ đi ngược lại đức tin của bạn. Không có gì sai ở đây cả! Là chuyện riêng tư của mỗi sinh linh trên mặt đất già cỗi này.
Giáo dục gia đình truyền thống Cham đã bị đứt quãng, lịch sử không được dạy trong nhà trường, HUYỀN SỬ cùng bao phụ trợ bị chối bỏ, thì đâu là chỗ dựa của tâm hồn, tinh thần và cả tâm linh bạn?
Khi bạn chưa được Âu hóa đủ đầy, nghĩa là chưa có tư tưởng Hi-La làm nền tảng. Công dân toàn cầu ư? Khi bạn chưa được trang bị kĩ năng để tồn tại trong thế giới đầy cạnh tranh này.
Chân không tới đất, cật không tới trời – làm sao có thể tồn tại như là?