Đầu năm 2020, Gaup Gađak đất Chakleng – dòng họ nhà mẹ tôi làm lễ Tamư Kut Nhập Kut, lễ lớn nhất đời người đưa tiễn sinh linh vĩnh viễn VỀ NHÀ. Đăng bài này như là một khởi động Tinh thần Đất của Cham.

Kính tặng Gaup Gađak, và các con cháu thế hệ mới: cei Quận, anh Ngọc, xa-ai Lực, xa-ai Thính, cei Gloong, cei Luic… Photo Inrajaya.

*

Cưới chồng về, lập gia đình mới, người Cham “Koh paga raup lanoong Chặt rào dựng sàn” để làm Thaang Yơ là ngôi nhà đầu tiên. Một ngôi nhà chắc chắn, làm tiền đề cho cả cụm nhà trong khuôn viên Waang paga.

Tuổi trẻ tôi ngạc nhiên về người Việt, rằng làm sao họ có thể sống trong căn lều

[hay ngôi nhà rất có vẻ]

tạm bợ được, dù thu nhập khấm khá? Trong khi gia đình Cham, ăn uống kham khổ [hai, ba lần thua kém] vẫn có thể dựng cái nhà chắc chắn, dù quan niệm đời là cõi tạm ăn sâu vào máu thịt Cham?

Ngôi Nhà chắc chắn trên mảnh Đất chắc chắn: không chỉ mảnh đất là CỦA mình, mà còn THUỘC VỀ mình, gắn chặt với thân xác và tâm linh mình.

Người Việt có thành ngữ: “Nơi chôn nhau cắt rốn” để chỉ quê cha đất tổ. Cham thì khác, ông bà nói: “[Nơi] chôn nhau đặt viên gạch” (Dar thook padook kiak). Chôn nhau thì chỉ mới liên quan đến máu mủ, còn “đặt viên gạch” [dựng tháp] là đặt nền móng cho đời sống tâm linh.

Đó là huyền nghĩa của Đất. Nhà được dựng trên Đất đó.

Bimông Tháp là biểu tượng tâm linh Cham. Ở đâu có Cham là ở đó có tháp, ngược lại đâu có tháp, đó là đất Cham. Tháp, để Cham thờ phụng. Tháp chiếm vị trí tối thượng trong đời sống tâm linh Cham.

Tháp có mặt từ Quảng Bình cho đến tận Vũng Tàu.

Còn ở Tây Nguyên, tại sao tháp Yang Prong mọc trên ấy? Cham xâm lược Tây Nguyên, như vài nhà viết thế chăng? Đây là nhầm lẫn tại hại, do không phân biệt khái niệm Cham với Champa. Hiện nay chúng ta quen gọi là tháp Chàm, tháp Chăm chứ bia kí viết tháp do ‘người Orang Champa’ tạo lập, chớ riêng gì Cham đâu!

Ở đâu Cham không đặt viên gạch (padook kiak), thì đó không phải đất mình, Cham không ở. Có cho họ cũng không màng. Bởi mảnh đất muốn thành Đất thánh cần đến các cuộc tẩy rửa (balih) dài lâu xuyên thế hệ.

Thời hưng thịnh, Champa đã từng vào tận thủ đô Khmer, để thị uy chứ không có ý đồ “thực dân”. Hoặc khi suy yếu, bị đẩy vào thế buộc, Cham chạy loạn đến ở nhưng họ không coi đó là đất thuộc về mình [cho dù nó là CỦA mình với Sổ Đỏ] mà chỉ là miền tạm dung. Tạm dung, để còn phải trở về với Đất.

Sau Bimông là các Danok (đền) được dựng lên để thờ phượng các vị anh hùng liệt nữ hay thần làng (Pô Bhum)… rồi là Ghur, Kut…