Bản chất con người không thích thay đổi, sợ thay đổi, dị ứng với sự thay đổi. Dù là sự thay đổi đó đã diễn ra từ khá lâu. Lâu đến thành nhàm. Vậy mà cứ cảm thấy lạ, là sợ!
1. Nói về thơ trước
Thuở ở Ban Biên soạn sách chữ Chăm, tôi có bài thơ tiếng Cham đăng báo tường bị các bác dị ứng. Tất cả. Đại thể như vầy (dịch):
Từ đỉnh gió cao
Từ chân biển sóng
Từ núi cả đến sông sâu
Bước chân thanh niên – bước chân của đất
Quê hương ta ‘biển bạc rừng vàng’
Nước đi bỏ đất hoang tàn
Nước về từ những bước chân – nước về…
Loài thơ ấy cũ ơi là cũ, thế mà các bác cho là lạ ghê lắm: Sao Phú Trạm không làm kiểu lục bát như bao người khác đi, phải thay đổi nhịp thơ lạ hoắc?
Mà có khác lạ gì cho cam!
Cham đã vậy, ngay các nhà phê bình chuyên nghiệp Việt cũng chả khác.
PQT tụng ca tận trời Tháp Nắng, đến khi tôi ra tập Hành Hương Em, thì Phó giáo sư-Tiến sĩ này im re. NVN mê mệt Lễ Tẩy trần tháng Tư, rồi khi đọc tập Chuyện 40 Năm Mới Kể & 40 Bài Thơ Tân Hình Thức thì nín. Đụng Ở Nơi Ấy [Thơ thời cuộc] nữa, có nước chạy có cờ.
Tôi luôn thay đổi, chẳng những phong cách mà cả hệ mĩ học sáng tạo. Thay đổi để tồn tại. Và chỉ làm được như thế, tôi mới là Inrasara.
2. Về ngôn ngữ
Bàn về ngôn ngữ, nhất là Akhar thrah là thứ tôi ngán nhất trần đời. W. Whitman nhà thơ Mỹ thế kỉ XIX nói đại ý, đụng trận thảo luận về ngôn ngữ, ông chạy có cờ. Riêng tôi, vì là Cham, ở thế kẹt, ít nhiều đã dự cuộc.
Về ngôn ngữ, mỗi dân tộc có lối phát âm khác nhau, nên lối viết cũng khác nhau – là chuyện cả thế giới đều làm, đều hiểu, có mỗi Chàm mình là không chịu hiểu.
Ngoài kia, cùng vay mượn tiếng La-tinh, nhưng Pháp, Đức, Anh mỗi nước viết/ nói mỗi khác. “Luân lí học”, Anh: ethics, Pháp: éthique, Đức: ethik.
Và Cham cũng đâu có khác. Ông bà Cham đã thay đổi được, và biết LÀM KHÁC được là GIỎI. Đáng hoan hô lăm lắm! Vậy mà ta cứ không chịu.
Cùng ngữ hệ Nam Đảo, Cham phải khác Malaysia, Raglai là chuyện bình thường ôi là bình thường.
Ví dụ: “Dầu”, Malaysia viết: minhak, Java viết: ménhak, Raglai nói: manhak; vậy các bạn bảo Cham viết theo ai để khỏi mắt lòng đây? Cham viết khác thiện hạ: mưnhưk, có gì là oan?
3. Về tôn giáo mới ớn!
Islam chẳng hạn. Cham phải trải qua ba thế kỉ xung đột với bao nước mắt và chia xé mới thành ra Bini (Cham Awal) đầy sáng tạo. Vậy mà hôm nay không ít người cho là do Cham Bà-ni xa trung tâm nên đã thực hiện sai giáo lí Hồi giáo chính thống!
Có đâu, Cham CỐ Ý sai đó chứ. Sai, để thành ra Cham!
Ấn Độ giáo cũng hệt, Cham Ahiêr chỉ tiếp nhận rất ít từ kinh sách Ấn Độ giáo, sau đó chế biến để thành của riêng mình. Rồi cả hai: Ahiêr lẫn Awal kết hợp với nhau tạo nên thứ tôn giáo vô song: Tôn giáo Ahiêr Awal.
Dĩ nhiên tôn giáo Cham ngày mai sẽ phải thay đổi, nhưng không phải Cham Ahiêr trở lại thành Ấn Độ giáo nguyên bản, và Cham Awal phục nguyên Islam chính thống, mà là mới hơn, tiến bộ và văn minh hơn!