Người Chăm theo chế độ gia đình mẫu hệ, ở đó người phụ nữ toàn quyền cai quản gia đình, dành phần trách nhiệm tổ chức xã hội cho cánh đàn ông. Sự thể được ông bà Chăm thể hiện rạch ròi trong câu tục ngữ nổi tiếng: “Likei di bang mưthuh, kamei di bang mưnưk: Đàn ông cho chiến đấu, đàn bà cho sinh nở.” Và sự “sinh nở” phải được hiểu theo nghĩa rộng nhất của từ này. Nghĩa là người nữ nỗ lực tối đa để đáp ứng mọi điều kiện vật chất lẫn tinh thần cho sự “chiến đấu” của đàn ông.
Đó là chuyện của thời chưa xa, người nữ Chăm hôm nay đã khác. Khác rất nhiều. Thế nên, mặc dù vẫn sắm trọn vai “sinh nở”, bạn cũng phải biết phóng tầm nhìn ra thế giới ngoài kia, sẵn sàng tham dự vào cuộc chiến riêng và chung. Cộng đồng Cham hiện đại, đã xuất hiện vài khuôn mặt như thế. Bác sĩ, kĩ sư, giáo viên, nghệ sĩ, nhà kinh doanh, vân vân. Ở đó không thể thiếu người viết văn làm thơ. Dăm năm qua, Kiều Maily bật lên giữa bộ phận chấp nhận sự nhập cuộc ấy.
Thử đọc qua “Lí lịch trích ngang” (Giữa hai khoảng trống, Nhà xuất bản Thanh Niên, 2003) của nữ thi sĩ này:
Khi mẹ đội ciêt gha harơk lang bạt khắp phố cùng quê kiếm sinh nhai
tôi sắm vai bà nội trợ nuôi hai em khôn lớn
Tôi lang thang bãi biển Bình Sơn, Ninh Chữ
tôi thực địa điều tra đời sống phum sóc miền Tây
tôi cà phê tầng 35 cao ốc Sài Gòn
tôi hát sân bóng đá nhà quê tôi múa hội trại thành phố
tôi váy Chăm cổ điển đoan trang
tôi balô lên vai hậu hiện đại
tôi phim truyền hình vai quần chúng
tôi viết báo tôi làm thơ
Và còn gì nữa
ngày mai
ai biết được.
Làm thơ và viết báo, tổ chức du lịch văn hóa dân tộc và in công trình Độc đáo Ẩm thực Cham (2015), viết cuốn sách địa dư chí đầu tiên về quê hương: Palei Phước Nhơn của tôi (2017) hay lên tiếng về các vấn đề cộng đồng, vân vân, nữ thi sĩ này gần như gánh trọn trên đôi vai gầy của mình cả hai nhiệm vụ: gia đình và xã hội.
Không chỉ có thế. Kiều Maily còn là một giọng thơ “dân tộc mà vẫn rất hiện đại” (Tạp chí Sông Hương). Là một nhà thơ, nhà thơ với lối nghĩ và ngôn từ độc đáo không kém lối hành xử của một Kiều Maily với các vấn đề nóng của xã hội và cộng đồng. “Người xứ làng thuốc” thuộc phạm trù nhập thế đó:
Người quảy Ciêt Agha harơk lên vai ra đi từ rất sớm(*)
sớm hơn lũ gà gáy báo triều lên
sớm hơn tiếng còi tàu nơi kí ức
Người quảy gói thuốc đi không tiếng động
như sợ đánh thức bầy con đang say giấc
người mở cánh cổng khép hờ
đi
Họ gọi nhau giọng khẽ
như không muốn cho nhau nghe
như muốn cho riêng mình nghe
Họ ra đầu ngã ba đón xe đò đi về phía rất xa
rất ra và rất lâu
họ trở về
đám trẻ con ra ngõ ngóng bóng cha, chị
bầy dê ngước mắt nhìn người quen
người quảy gói thuốc về
lặng lẽ
Mươi ngày nửa tháng nữa họ lại đi, có lẽ
quến nhau đi
những chuyến đi định mệnh
mang giấc mơ bé nhỏ đi xa
mong ngày trở về mùa tươi màu nắng.
Đề tài lạ và tứ thơ lạ, thi ảnh lạ với cách nghĩ lạ được thể hiện qua ngôn từ thơ khá lạ. “Họ gọi nhau giọng khẽ/ như không muốn cho nhau nghe/ như muốn cho riêng mình nghe” Tại sao? Bởi đó là “những chuyến đi định mệnh/ mang giấc mơ bé nhỏ đi xa”. Giấc mơ hứa hẹn thành hay không, chỉ có họ biết được. Thế giới bấp bênh, đời họ bấp bênh, và cả giấc mơ họ cũng bấp bênh nốt. Kiều Maily viết về chính “người làng thuốc” mình – như thể một đại diện cho thế giới Chăm.
Nhà thơ Nguyễn Quang Thiều ở lời giới giới thiệu thi phẩm đã có nhận định sắc ngọt về tiếng thơ mới lạ này:
“Đã có những dân tộc bị biến mất trong lịch sử nhân loại bởi chiến tranh hay yếu tố ngoại cảnh nào bất kỳ. Nhưng tinh thần của dân tộc ấy sẽ không bao giờ mất nếu chỉ còn một người mang tinh thần của dân tộc đó trong ngôn ngữ của mình. Bởi với tình yêu bất diệt của một người đó thôi cũng có thể chứa đựng tinh thần của dân tộc mình.
… Tôi đã đọc lịch sử dân tộc Chăm, đọc những cuốn sách về văn hóa Chăm. Nhưng phải thú nhận rằng: chỉ khi đọc thơ Inrasara và bây giờ là Kiều Maily, tôi mới cảm nhận được chiều sâu tinh thần của nền văn hóa ấy như chạm tay vào chính da thịt của nền văn hóa ấy. Thơ ca quả là một quyền lực.”
Đó là quyền lực của ngôn ngữ và của cái ĐẸP viết hoa.
Kiều Maily sinh năm 1985 tại Pabblap – làng Chăm tỉnh Ninh Thuận. Tốt nghiệp Trường Cao đẳng Phát thanh – Truyền hình thành phố Hồ Chí Minh. Xuất hiện lần đầu tiên trên báo Văn nghệ TP Hồ Chí Minh tháng 8-2012 và đặc san Tagalau vào tháng 10-2012. Thơ Kiều Maily liên tục được các báo chuyên và tạp chí văn học nghệ thuật giới thiệu (thơ & lời giới thiệu). Từ tạp chí Văn nghệ Quân đội, Văn hóa Dân tộc, Sông Hương cho đến Văn nghệ trẻ, Tiền Phong chủ nhật, Dân tộc & Phát triển, Đà Nẵng cuối tuần, Bình Thuận cuối tuần…
Mười năm qua, hàng loạt khuôn mặt thơ trẻ Chăm như: Jalau Anưk, Đồng Chuông Tử, Tuệ Nguyên xuất hiện với tiếng thơ lạ biệt. Cùng góp tiếng nói chung, Kiều Maily – nữ thi sĩ Chăm sau tập thơ đầu tay Giữa hai khoảng trống (Nhà xuất bản Thanh niên, 2013), vừa ra mắt tập thứ hai: Nàng, hoa của Cát do Nhà xuất bản Hội Nhà văn ấn hành. Thơ Kiều Maily là loại thơ nội tâm – một nội tâm mới với nhiều mộng tưởng đan quyện cùng hiện thực. Mơ hồ và chông chênh nhưng cũng cụ thể và rất gần. “Từ bàn phím này”, thi sĩ nói lên tâm trạng riêng và chung. Riêng, nó tinh tế và sâu lắng. Chung, nó mang tính đại diện.
Đó là tiếng hát của thế hệ thơ đang đi tới.
______
(*) Ciêt Agha harơk: giỏ đan bằng tre lát để đựng thuốc rễ cây dân tộc Cham.