Hội thảo Khoa học toàn quốc: “Phấn đấu sáng tạo nhiều tác phẩm văn học, nghệ thuật có giá trị tư tưởng và nghệ thuật cao – thực trạng và giải pháp” – Hội đồng Lý luận, phê bình văn học, nghệ thuật Trung ương – TP Hồ Chí Minh, 27-28.11.2013

Bài đăng kí tranh luận của Inrasara

Về trường hợp Bùi Giáng

1. Trước hết, tôi xin trao đổi lại với hai ý kiến trong tham luận hôm qua. Một của nhà thơ Vũ Quần Phương, một về ý kiến trên tạp chí Hồn Việt, số 74, tháng 10-2013 có liên quan.

Nhắc qua trường hợp Bùi Giáng, Vũ Quần Phương khẳng định nhà thơ này “không có bài thơ hoàn chỉnh”. Đây là một nhận định vô cùng lạ. Tôi xin hỏi ông: Thế nào là một bài thơ hoàn chỉnh? Ông hãy dẫn bài thơ cụ thể minh chứng, riêng tôi sẽ đọc tại chỗ 2-3 bài đáp lễ. Ý kiến của tôi: Bùi Giáng có rất nhiều bài thơ hoàn chỉnh, dù xét qua hệ mĩ học cổ điển hay hiện đại. Hoàn chỉnh và hay. Đó là mảng thơ đã làm nên tên tuổi Bùi Giáng ở giai đoạn đầu.

Và hơn thế nữa.

2. Hơn này liên quan đến ý kiến thứ hai. GS-TS Mã Giang Lân, sau khi nhận định ở bộ phận thứ nhất, Bùi Giáng có “Những bài thơ, câu thơ tuyệt bút, ngôn ngữ phóng túng, tài hoa… tiếng Việt trong sáng, tinh tế, tài tình”, thì bước sang bộ phận thứ hai, khi bình bài “Ngẫu hứng”, anh viết:

“Tất cả đều không có nghĩa. Thế nên thơ Bùi Giáng, ở dạng thứ hai này, chúng ta không thể/ không nên để công vào khảo sát. Đây là ngôn ngữ của bệnh nhân tâm thần.” (“Về thơ Bùi Giáng”, Hồn Việt, số 74, 10-2013, tr 45).

Đó là thơ của bệnh nhân tâm thần, hay đúng hơn – nói theo ngôn ngữ hậu hiện đại, là: tâm thần phân liệt. Chính ở dạng này, ta nên để công khảo sát Bùi Giáng nhiều hơn cả. Bởi, chính chúng nói lên sự ngoại khổ của thi sĩ có đời sống kì lạ này. Ngoại khổ so với các văn nghệ sĩ Việt Nam cùng thời, kể cả Trịnh Công Sơn.

“Ngẫu hứng” mà Mã Giang Lân nghĩ rằng “không thể/ không nên để công vào khảo sát”, theo tôi [và ít nhất một nhà phê bình khác nữa: Nguyễn Hưng Quốc] là bài thơ phơi bày hiện thực đời sống đô thị miền Nam thời bấy giờ với nhiều dự cảm bi đát. Cạnh đó, nó [và nhiều sáng tác cùng dạng của ông] đã khơi mào cho sáng tác hậu hiện đại Việt sau này.

3. Cuối cùng là ý kiến của Mai Quốc Liên ở bài “Bùi Giáng ‘thiên tài’” (Hồn Việt, số 74, 10-2013, tr 44) rằng: : “Tấn phong ông, đề cao ông lúc này là vì những người yêu ông thôi, hay là vì cái gì?”. Rồi Ngô Ngọc Ngũ Long trong tham luận “Phê bình VHNT trên phương tiện thông tin truyền thông” (trong tập Kỷ yếu) lặp lại, và tô đậm hơn: “Tất nhiên tất cả đều có ẩn ý của nó”.

Tôi xin hỏi hai ông bà, thế độc giả và nhà nhiều phê bình miền Nam đã tấn phong Bùi Giáng từ những năm 60 của thế kỉ trước; còn trước 75 nhà xuất bản An Tiêm uy tín in đại bộ phận tác phẩm Bùi Giáng, rồi mươi năm qua sách ông được nhà xuất bản Nhà nước cho tái bản và bán tràn ngập hiệu sách trong nước, hỏi tất cả có ẩn ý hay ý đồ gì không?

Một suy diễn ngoài văn học thế có nên diễn ra tại hội thảo khoa học như hội thảo này không?

Nêu trường hợp cá biệt này để đối thoại và tranh luận, tôi muốn nhấn rằng chỉ có nhà phê bình ngoại khổ mới có thể nhận ra cái “ngoại khổ” của người sáng tạo. Còn không, khi chưa nhận ra, bạn cần học biết chấp nhận cái Khác ấy. Những cái Khác đến từ vùng ngoại biên, chưa làm quen thuộc.

Sơ kết. Vũ Quần Phương cho Bùi Giáng không có bài thơ hoàn chỉnh, tôi nói có rất nhiều; Mã Giang Lân cho bài thơ “Ngẫu hứng” vô nghĩa, không đáng khảo sát, tôi nói nó tràn ý nghĩa nên rất đáng bàn. Ai đúng đây?

Vũ Quần Phương viết “đôi ý kiến phản biện ôn tồn của tạp chí Hồn Việt đối với luồng ý kiến tôn vinh ông nhà thơ tâm thần làm thiên tài là một khuynh hướng tranh luận nên phát triển”. Mai Quốc Liên kết thúc bài “Bùi Giáng ‘thiên tài’” cũng có mong muốn “trao đổi cùng các vị”. Vậy, đâu là diễn đàn cho trao đổi, tranh luận lành mạnh và sòng phẳng, để “thiên tài” [nào đó bất kì] không bị oan sai?

Sáng tác ngoại vi

1. Vùng ngoại biên có các sáng tác của các nhà văn dân tộc thiểu số Việt Nam, là mảng văn học chưa làm quen thuộc.

Giải trung tâm là tinh thần cốt tủy của chủ nghĩa hậu hiện đại. Xin lưu ý, tôi nói giải trung tâm chứ không phải hủy trung tâm. Văn chương không phân biệt giàu nghèo sang hèn, trung tâm văn hóa lớn hay tỉnh lẻ, nước to hay nhỏ, dân tộc thiểu số hay dân tộc đa số, vân vân…

Chị sống ở Hà Nội, Hải Phòng chưa chắc đã viết hay hơn anh đang miền sâu vùng xa hoặc tỉnh lẻ. Bạn dân tộc đa số chắc chi đã làm thơ hay hơn tôi dân tộc thiểu số. Rộng hơn, nhìn từ Nobel văn học, cứ đặt Trung Quốc mênh mông bên cạnh Ailen nhỏ bé cũng đủ thấy. Khi đã loại bỏ mặc cảm, các nhà văn dân tộc thiểu số tự tin viết.

Goethe cho rằng có 3 yếu tố tạo nên kiệt tác: Dân tộc đó có gì lớn lao để nói với nhân loại không? Có thiên tài để nói lên điều đó không? Và viết thế nào?

Người dân tộc thiểu số có rất nhiều câu chuyện để kể. Điều đó tạo nên sự Khác biệt lớn, làm giàu sang nền văn học Việt Nam. Nhưng họ ở đâu?

Nhìn từ Giải thưởng Hội Nhà văn Việt Nam – cứ tạm cho là chuẩn chuyên môn để định giá tác phẩm văn chương, ta mới có Y Phương, Inrasara và Cao Duy Sơn. Mươi năm qua, hàng loạt cây bút Cham xuất hiện. Họ có nhiều điều để nói, và phần nào đó – đã biết nói. Thế còn một Tây Nguyên bát ngát hay một miền Tây mênh mông, các tác giả dân tộc thiểu số ở đâu? – Hoàn toàn vắng bóng.

2. Về Hội thảo thơ tân hình thức sắp diễn ra ở Huế, một phóng viên báo chuyên hỏi tôi, tại sao phải tổ chức hội thảo rình rang thế về một phong trào văn học chưa ra gì. Tôi nói, phong trào thơ lôi cuốn cả trăm nhà thơ nhập cuộc với 14 tác phẩm xuất bản qua suốt 13 năm, rất cần đến một hội thảo [đúng là hội thảo] tổng kết, đánh giá. Tại sao không?

Chuẩn bị Ra mắt tập thơ một tác giả nữ trẻ Chăm, tôi thử trao đổi với Hội VH-NT Ninh Thuận, ai cũng bảo khó lắm, thời buổi này độc giả tỉnh nhà không ai quan tâm đến thơ đâu? Tôi nói, Sara làm được. Rồi tôi đứng ra tổ chức, 70 người tham dự, và buổi ra mắt rất thành công.

Không hội thảo thì làm sao biết đâu là tác phẩm lớn xuất hiện từ một trào lưu văn chương? Không tổ chức giới thiệu tác giả làm thì tìm đâu ra tài năng văn học? Nhất là khi tác phẩm và tài năng ấy đang ở vùng ngoại biên, chưa làm quen thuộc?