Xây dựng Bà Tổ Quê hương là 1 trong những ước mơ của tôi. Mươi năm trước tôi có bài dài, nêu vài nhân vật thực mang khả tính trở thành, nay trở lại với thi phẩm Kabbôn Muk Thruh Palei – gia huấn ca nổi tiếng này.
Bà đã dạy người nữ Cham điều trọng yếu gì?
[1] Về NỘI TRỢ thì miễn chê
Ở mục này, Bà chỉ dạy đến từng chi tiết nhỏ nhất, xin bỏ qua.
[2] Tiếp đến là CỦA CẢI.
‘Kathot rong reh ra klao bilei’: “Nghèo nát làng xóm cười chê”. Vậy nên, nghèo thì phải làm ăn thật (‘Kathot ngak bbang bibiak’), chớ mất thì giờ tìm nói-nghe thị phi (‘jôi dwah mưyai’).
‘Anưk thram hakak thram dôn’: “Em tập dệt, tập buôn bán”
Có rồi, em “biết vun quén của cải/ Đừng để thiếu hụt khéo thành cơ cực”
‘Ramik drap ar di thang/ Jôi brei karang đa ka rabbah’
Nữa, em cần giàu. Có giàu em mới được người đời đếm tới (‘ra yaup’), được bà con tìm đến nhờ cậy khi hữu sự (‘Mơy hu mưda drap ka ra dwah’).
[3] Với CHỒNG.
Của cải từ đâu ra? – Chồng! Em có mở mặt hay không cũng từ chồng: ‘Ra yaup drei ywa pathang’. Vậy làm gì?
Chồng ‘nao glai’ “đi rừng” – chiến đấu hiểu theo nghĩa rộng – về, một vòng tay ấm áp luôn mở đón, cơm bưng nước rót (‘mơy pôk xalao’). Nếu ông có mang bực bội ở ngoài kia về thì em cũng có thái độ đúng mực:
‘Pathang pôic mơy jôi kamlah’: “Chồng nói em chớ cãi”. “Chồng bàn thì phận làm vợ em nghe” (‘Pathang biai hadiiup mơy pơng’). Nếu “không phải thì bàn lại cho thỏa” (‘Ô njaup bican wơk bisiam’)
Em biết tôn trọng đến cả giấc ngủ của chồng. Ở đây Bà viết đầy cường điệu:
‘Pathang krưh đih jôi jwak catang’: “Chồng đang ngơi em đừng bước mạnh”. Nếu thế “tiền trong hòm rương bay mất hết” (‘Jiên di ratang par nao abih’)!
[4] Điều trọng yếu khác, là NGÔN
Muk Thuh Palei dạy người nữ Cham cả trước khi lấy chồng: Tìm người khôn ngoan mà học (‘Mơy dwah urang jak ghơh/ Mưgru đom piơh tal hu pathang’). Bà thậm ghét thứ đàn bà lắm điều hay hỗn láo (‘ngap mưxak’).
Với chồng, em cần biết tâm lí của giới mày râu để có lời lẽ biết điều, bởi:
‘Adat ra jiơng likei/ Jiông di kamei ywa boh panôic’
“Người đàn ông/ Sống đời với vợ bởi lời nói”
Với con cháu, trước khi nói hãy mỉm cười: ‘Anưk thong kamôn nao mai/ Mưyah khing mưyai khim klao dahlau’.
Với ông bà, cha mẹ, cô bác, em hãy chừa tật nói sau lưng: ‘mơy jôi mưgru thram pôic bilei’.
Và gì nữa? Mời các bạn tìm đọc thêm.