Chuyện vui
Một bác trạc lục thâp có vẻ học thức, hỏi đạo sĩ Minh Tuệ:
– Tu qua nhiều năm, thầy hết phiền não chưa? – Dạ còn
– Tâm thầy đã định chưa? – Con chưa
– Thầy định đến cấp độ nào rồi? – Con vẫn còn đang học tập…
Minh Tuệ khiêm tốn là vậy, chớ tôi: chả ngán!
Cuối mùa Đông năm ngoái, tôi hỏi một bạn thơ Việt: “Bạn có bao giờ nghe Sara thị phi một Cham nào chưa? Nhận xét nếu có, luôn tốt, còn cộng thêm điểm sắc tộc nữa. Trong khi ngược lại – nhất là cánh khoa bảng hay văn thơ rất ưa xét nét Sara.”
– Đúng vậy, anh. – Bạn hiểu vì sao không?
Im lặng.
– Không phải mình tốt, mà do đắc đạo… Cham.
1. Tôi ĐẮC ĐẠO CHAM từ rất sớm, tuổi 15. Từ đó tôi coi mỗi Cham như một sinh linh sống sót đầy thương cảm. Tôi từ chối mọi tranh cãi với Cham, là thế.
Từ tuổi ấy, tôi không phúng điếu đám các loài. Từ đám cưới, nhà mới, kỉ niệm cho đến đám tang. Thế nên tôi không nợ nần ai ở vùng sinh hoạt này. Ngược lại Cham gặp nạn, tôi có mặt trước tiên. “Hãy để người chết chôn người chết của họ” – Chúa Jesus nói.
Tôi có thể ngồi cả buổi với lão nông thất học hay trẻ chăn trâu, mà không chán.
Chơi kiểu ấy không thể gọi là cao ngạo. Tôi cao ngạo chỗ khác, chứ tuyệt không với Cham. Viết chữ Cham Latin theo Quang Cẩn cũng là cách cho Cham ít học có thể học tiếng mẹ đẻ được dễ dàng.
2. Năm 2018, đi một vòng palei Raglai điều nghiên, tôi có dự cảm đau lòng: Không chóng thì chày, tộc người này bị diệt vong.
Raglai đa phần du canh và bán du cư. Sau 1975, ta bứng tất cả ra khỏi môi trường sống truyền thống. Bị gom lại về một chỗ, nguồn sống từ rừng mất, đất cấp phát bị đem bán, bà con chưa thể hội nhập đời sống mới – về đâu, và làm gì?
Nhà nước bỏ bao nhiêu tiền của ra, lạ – càng cứu đói họ càng chết sớm! Trong khi Australia chi phí rất ít cho công cuộc này.
Sau đại nạn “Thế hệ bị đánh cắp” (Stolen Generations, xem “Thời gian của một lời xin lỗi”, thơ Inrasara), chính phủ Úc đã sáng mắt ra. Họ vẫn giữ nguyên hiện trường, tạo điều kiện cho các bộ lạc từ từ hòa nhập dòng sống hiện đại, và họ sống sót!
Làm sao CHAM SỐNG SÓT?
3. Học KỸ NĂNG tồn tại thời hiện đại. Học đủ bài…
Năm 1985, gia đình tôi từ palei Cok chuyển về Chakleng. Một chiều bên nhà bà Nội, tiếng Japrang thét lên bởi điện giật, tôi phóng như bay hơn 20 bước để cắt cầu dao. Trong khi ở đó non mươi mạng chỉ biết mỗi thứ: la làng!
Sinh hoạt Cty Thổ cẩm tại Sài Gòn, ba nhân viên phụ trách chuyển hàng. Tôi buộc họ bọc đủ giấy tờ, số phon, và nhất là luôn thủ sẵn 500k trong túi, phòng bất trắc. Vậy mà mỗi bận kiểm tra là mỗi bận sơ sẩy.
Cty có 4 căn trang bị đủ bình chữa cháy. Non 2 triệu/ bình, mỗi năm mỗi thay ga, tốn có 100k. Vậy mà từ năm thứ hai, Hani mặc cho 4 bình nằm lăn lóc, nguyên do: “Công an không kiểm tra đâu”!
Thiếu hiểu biết là chết!
Cuộc sống đầy rẫy hố hang. Cần học biết để sống sót. Tôi phân tách, và luôn kể lại chuyện chính tôi biết, tôi trải nghiệm, để ôn tập người nhà, bà con Cham, từ chuyện nhỏ đến vụ to – là vậy.
Từ tay không bắt loài dông hay mèo hoang đến buôn bán lẻ, mở Cty, từ nghiên cứu, sáng tác cho đến diễn thuyết trước đám đông hoặc giải quyết vụ việc cộng đồng, vân vân.
Kể, cho Cham có bài học, để sống sót. Kêu khoe khoang ở đây thì không gì ngốc hơn. Bởi, chỉ có ngốc mới đi khoe mấy vụ này!