KHÔNG VƯỢT BIÊN, KHÔNG BỞI HÈN MÀ DO SỢ, ĐỂ…
[Một mảnh ghép về nhà thơ Nông Quốc Chấn & Lời cảm ơn muộn màng]
Giới chữ nghĩa Dân tộc thiểu số, hiếm ai có tâm, có tầm như nhà thơ Nông Quốc Chấn. Tôi với ông tình thân, mỗi bận ra bắc là mỗi bận “cậu cứ qua tôi dùng cơm như người nhà”.
Lần đầu gặp ông ở Sài Gòn qua giới thiệu của Phú Văn Hẳn “anh của em có làm thơ”. Ông tìm nhân tố mới cho “đội ngũ” nhà văn dân tộc thiểu số, tôi biết. Trưa – tôi đạp xe qua Nhà khách Thành ủy mang theo bản thảo Bàn chân – Con đường – Bóng tối. Ông rót nước “cậu uống đi”, rồi mở nó ra đọc. Nửa tiếng đồng hồ, và quên tôi luôn.
Tôi xin kiếu ông để còn chạy qua Đại học làm việc. Ông nói:
– Thơ hay lắm, tôi sẽ in cho cậu… Cậu có thể bỏ vài bài triết lí, thêm thơ tình vào… thơ tình cậu rất khá mà… và đổi tên tập thơ đi… nặng lắm.
Tôi “dạ”. Tháp nắng ra đời bởi lẽ đó.
Ông mang ra ngoài bắc, và qua gần hai năm vẫn… bặt tăm. Về sau tôi mới biết, ông có đưa bản thảo cho Nguyễn Khoa Điềm, Hữu Thỉnh đọc, nhưng mãi im ắng.
Hãy tưởng tượng, Nông Quốc Chấn nguyên Thứ trưởng Bộ Văn hóa, nguyên Hiệu trường Trường Viết văn Nguyễn Du, đương kim Chủ tịch Hội Văn học Nghệ thuật các Dân tộc thiểu số Việt Nam viết “Lời giới thiệu” mà Tháp nắng không xin nổi giấy phép, mới lạ.
Mãi mùa hè 1996, dự Trại Sáng tác Đải Lải, mới ra chuyện. Tôi vô danh tiểu tốt mà ông chọn đến 5 bài thơ dài in trong Tuyển tập THƠ Dân tộc Thiểu số Việt Nam, Nhà xuất bản Văn học 1995 – số trang vượt tất cả mọi nhân vật cộm cán khác.
Sau Trại, Nhà xuất bản Thanh niên in Tháp nắng, bỏ “Lời giới thiệu” của ông đi. Và năm sau đó, tập thơ đầu tay này nhận ngay Giải thưởng Hội Nhà văn Việt Nam. Ông buồn và vui, tôi hiểu.
Với “Lời cảm ơn muộn màng”, tôi in “Lời giới thiệu” kia ở tập tiếp đó: Sinh nhật cây xương rồng, như một cách tạ ơn ông, với tư cách bậc cha chú lẫn thế hệ nhà thơ đi trước.
Đầu thế kỉ XXI, tôi sáng lập và điều hành đặc san Tagalau, Tuyển tập Sáng tác – Sưu tầm – Nghiên cứu Cham, ông Nông Quốc Chấn còn tình nguyện đứng tên “chịu trách nhiệm bản thảo” nữa. Để ở Tagalau-2, bút kí “Mỹ Sơn đường về” của Trà Vigia đã khiến ông một phen lao đao. Ông không một lời than trách, tuyệt vời là thế!
Giới thiệu cho một cây bút dân tộc thiểu số vô danh, ông viết một câu đến tận hôm nay vẫn còn ứng với hành trình viết của tôi: “Đọc Inrasara, tôi thấy tác giả thể hiện tâm hồn thi sĩ hơn là tư duy của nhà lý luận. Anh vạch đường biên và cố gắng không “vượt biên”.”
Một cái nhìn xuyên thấu, là vậy.
Tôi không vượt biên, hay nói khác đi: tôi luôn biết dừng ở đường biên, đúng! Không phải tôi hèn, mà tôi… sợ. Sợ, để làm việc. Ở một tút: “Tại sao ông Glơng Anak không vượt biên?”, Inrasara.com, 2020, tôi viết:
“Đại biến động ở đầu thế kỉ XIX, cả dân tộc chạy tìm thoát thân. Tràn lên rừng núi, qua Cambodia, Thái Lan, hay vượt biển sang Malaysia. Không thể khác, tác giả Ariya Glơng Anak cũng đã đi, hướng biển, như ta biết. Nửa chừng, ông dừng lại. Đến giữa biển cả cát bồi, ông đứng đó – suy tư về thân phận ông, về sinh phận dân tộc ông. Đột ngột ông có cái quyết định chết người: quay trở lại. Chấp nhận nỗi tủi nhục của con dân mất nước, nhận phận kẻ cùng khổ, để được sống giữa lòng dân tộc. Phải bản lĩnh ghê gớm, bản lĩnh vượt bỏ mọi nỗi sợ, mọi rào cản cái tôi nhỏ bé, mới có thể đi đến quyết tính phi thường ấy.”
Phần tôi có phi thường hay không chả biết, chí biết rằng tôi đã không vượt biên, để còn phải làm nhiều việc hơn nữa – cho văn học, cho cộng đồng.
Mỹ Lâm, cuối năm 2022
LỜI CÁM ƠN MUỘN MÀNG
Tôi gặp nhà thơ lần đầu vào cuối năm 1994. Nông Quốc Chấn vào thành phố làm lễ kết nạp hội viên mới cho Hội Văn học Nghệ thuật các Dân tộc thiểu số Việt Nam tại TPHCM. Dường Phú Văn Hẳn giới thiệu, ông biết tôi có làm thơ. Ông cho tôi cái hẹn và nhắc nhớ mang theo bản thảo. Cảm nhận ban đầu của tôi về Nông Quốc Chấn: Ông lành tính, trí thức và đáng tin cậy.
Hai hôm sau, ông phon tôi sang gặp và nói. Lạ ông gọi tôi là Nguyễn Phú Trạm, chẳng hiểu ông lấy đâu họ “Nguyễn” ấy, mãi 10 năm sau cứ thế mà viết. Đọc bản thảo, ông kêu: Thơ cậu hay nhưng hơi nặng. Cậu cho vài bài thơ tình vào để tập thơ nhẹ bớt đi. Tôi thấy cậu làm thơ tình cũng khá mà. Và ông hứa viết tựa cho tác phẩm đầu tay của tôi.
Dù cái Tựa không được in ở Tháp nắng bởi vài lý do tế nhị, tôi đã cám ơn ông bằng cách đưa nó vào Bạt ở tập Sinh nhật cây xương rồng.
Tôi làm thơ từ năm 15 tuổi, nhưng chưa bao giờ có ý định đăng báo hay in tập cho đến khi gặp Nông Quốc Chấn.
Cái duyên thứ hai là vào tháng 5-1996, tôi nhận giấy mời dự Trại sáng tác dành cho người viết dân tộc và miền núi ở Đại Lải, do nhà thơ Nông Quốc Chấn ký. Ngay hôm vào Trại, tôi được tặng Tuyển tập văn học dân tộc thiểu số Việt Nam do Nhà xuất bản Văn học in năm 1995. Thơ tôi được tuyển năm bài và chiếm nhiều số trang. Một cây bút vô danh, mới trình làng mà rình rang thế, tôi nghĩ Nông Quốc Chấn đã ưu ái đặc biệt tôi.
Nếu không có Trại sáng tác Đại Lải hè 1996, Tháp nắng sẽ không bao giờ được ra đời bởi trước đó nó nằm chờ giấy phép mất gần hai năm. Rồi chính ông gửi Tháp nắng dự giải Hội Nhà Văn Việt Nam, sau đó còn giới thiệu tôi vào Hội.
Và biết bao cuộc gặp, hỏi han, trao đổi thâm tình khác nữa. Tôi cám ơn Nông Quốc Chấn ở tấm lòng: biết khích lệ và đỡ đần các tài năng, tạo điều kiện cho các mầm non văn chương đâm chồi, nở hoa, kết trái
Cả ở tầm nhìn: biết định hướng nghiên cứu – sáng tác cho giới trẻ đi vào văn hóa dân tộc, rút tỉa tinh hoa, từ đó mang nó cống hiến cho nền văn hóa đa dân tộc Việt Nam.
Lời cám ơn của một nhà thơ thế hệ đi sau gửi đến một nhà thơ đầu đàn dân tộc thiểu số, của một người yêu văn hóa dân tộc lớp trẻ đến một người yêu văn hóa dân tộc bậc cha chú vừa nhẹ nhõm chào biệt cõi tạm trần gian. Dẫu muộn màng. Nhưng ở tận đáy lòng. Rất cần thiết.
Sài Gòn, mùa mưa 2004