Đợt hỗ trợ các bà mẹ trẻ Covid-19 vừa qua, so với các palei khác, Chakleng xin ít nhất; bao lần nhận quà thiện nguyện, Chakleng rất nề nếp, đâu là nguyên do?
Trả lời: Chakleng CHƠK!
Tại sao Chakleng tự hào, hay CHƠK?
Đồng dao hát về các palei Cham Ninh Thuận, câu cuối cùng: ‘… Abih pak Chakleng’: Dồn hết ở Chakleng. Mang nghĩa đây là palei gồm thâu mọi đặc thù palei Cham trong khu vực.
Chakleng ở vào địa thế tốt nhất theo quan niệm Cham: ‘Cơk mưroong, kroong biraak’, Núi hướng nam, sông hướng bắc. Về lịch sử: Ong Paxa Muk Cakling là ông bà nuôi Pô Klong Girai vị vua anh minh nhất trong lịch sử Champa. Thêm món thổ cẩm gọi là làng nghề đep nữa, không chơk, không tự hào mới lạ!
Các palei Cham đều có dệt, hầu hết người nữ Cham biết dệt, làng Bình Minh ở Phan Rí, Cham Châu Đốc, và các palei khác, tuy nhiên bà con ở đó chỉ dệt khăn, chăn dằn… Riêng Chakleng được Muk Thruh Palei Bà Tổ Quê hương dạy làm tất!
Thổ cẩm Cham lưu lạc sang Thái Lan, cũng thổ cẩm Cham ra Bắc biến Yên Sở thành một trong vài làng giàu nhất Bắc bộ thế kỉ 12. Hôm nay tơ lụa Thái nổi tiếng thế giới, Yên Sở thì tiêu điều.
Người Thái làm được, tại sao ta thì không?
Tháng 8 năm ngoái ra Bắc ghé qua làng lụa Hà Đông. Ôi thôi, làng nghề truyền thống này đã chết, thay vào đó là bạt ngàn hàng Tàu. Ta giết chết nghề ông bà, và thành kẻ ám sát quê hương lúc nào không biết.
Ở Chakleng quê tôi, Cham làm được, tại sao Việt thì không?
Hôm nay tôi muốn kể câu chuyện Thổ cẩm Chakleng sống sót như thế nào hầu các bạn.
Trước 1975: Thổ cẩm được người Chakleng mang bán cho bà con trên Tây Nguyên [‘nao Cru’], sau đó vào sở Mỹ bán, cả mang qua tiêu thụ ở các palei Cham trong khu vực. Nghèo vẫn hoàn nghèo.
Ai đang đi kia
Gói khăn dằn lên lưng gùi qua đất Thượng
Chàm mình ghèo mà Thượng có giàu đâu
Nhưng đã đi thì phải quến nhau
Có kịp không – với vòng xoay công nợ?
Sau năm 1975: Thổ cẩm Chakleng đình trệ do thiếu nguyên liệu, còn mỗi nai Mở hoạt động cầm chừng, quan lớn các nơi “tìm đến” mua.
Năm 1988: HTX Mỹ Nghiệp được đặt hàng lớn, do không cầm màu, hàng bị trả lại. Riêng anh Quảng Phố “đi tìm” mối hàng ở Sài Gòn, trúng lớn. Chú ý hai chữ “tìm đến” và “đi tìm”. “Đi tìm” là công lớn của anh Quảng Phố.
1990: cô Trụ làm khác thói quen Chakleng, mang thổ cẩm xuống miền Tây bán, thất bại. Tôi rút ra bài học: Thổ cẩm là hàng mĩ nghệ, chỉ bán cho người giàu và rất giàu, mới giàu.
Làm sao để sống sót?
– Cải cách, không thể khác. Đây là 8 cải cách lớn của Chakleng:
[1] Năm 1992. Cơ sở Dệt Inrahani ra đời được Nhà nước cho vay hỗ trợ 40tr. Sợi màu công nghiệp tràn vào Việt Nam, tạo bước ngoặt lớn cho Thổ cẩm.
[2] Năm 1993. Nếu chỉ bán hàng thô, thổ cẩm vẫn cứ giẫm chân tại chỗ. Thế là Hani dùng hàng thô chế biến thành nhiều chủng loại hàng khác nhau, là bước ngoặt thứ hai.
[3] Hàng thổ cẩm Inrahani xuất hiện ở Thương xá TAX và các đại lí ở các thành phố lớn, mở đầu cho thổ cẩm Cham lan rộng thị trường.
[4] 1994. Cơ sở Dệt Inrahani chuyển hoa văn khung Jih Dalah sang khung Aban khan. Ở đây ta cần đánh giá cao vai trò của bộ ba: cô Trụ, anh Phúc và dì Thạng.
[5] Năm 1995. Từ khung dệt cũ, anh Bá Đại Truyền cải cách khung dệt tăng năng suất gấp 7 lần khung truyền thống. Đây là một ý nghĩ đầy sáng tạo, dù thất bại nhưng rất đáng ghi nhận.
Sau đó, vào năm 1998: Inrahani tiếp nhận máy dệt Hà Tây và “sáng tạo” thành máy dệt bán công nghiệp hiện đang hoạt động mạnh ở Chakleng.
[6] Năm 2000: Công ty Thổ cẩm Inrahani được thành lập, quảng bá thổ cẩm Cham ra nước ngoài, qua 12 nước.
[7] Năm 2010: Làng nghề Thổ cẩm Chakleng ra đời tạo bước ngoặt khác.
[8] Nhóm Tuyên Isvan Campa & Jaka Năng Tuệ Phú làm dự án Thổ cẩm, sưu tầm hoa văn cổ và truyền nghề.
Hoa văn thổ cẩm Cham vô cùng phong phú, câu hỏi: Đâu là hoa văn quý nhất, theo quan niệm Cham?
Lâu nay ta hay nghĩ hoa văn Inư Girai: con rồng. Nhưng rồng có là vật linh của Cham không? Không, nó biểu trưng cho sự xấu ác [tôi mở băng ‘Agal Balih’ Kinh tẩy trần cho bà con nghe].
Chính Tuk kamang là quý nhất, nghệ nhân phải làm lễ mời Acar đến cúng dê, mới lên chức để có thể dệt tấm chăn có hoa văn này.
Hoa văn Jih Dalah ở đâu?
Ở bảo tàng Pháp, các hoa văn “thất truyền”, các hoa văn đang được phổ biến, và cá hoa văn đang lưu lạc ở Thái Lan, qua đó ta sáng tạo hoa văn mới, như Hani từng làm.
Cuối cùng, đâu là thao tác khó nhất để đánh giá nghệ nhân? Tác phẩm Muk Thruh Palei viết:
‘Mơi thau hakak thau dôn’: Em biết đong, biết lượm.
‘Dôn boh bingu’: Lượm hoa văn, là thao tác khó nhất, sáng tạo nhất mà máy dệt khó làm được. Chính thao tác này làm cho mỗi sản phẩm thành tác phẩm nghệ thuật. Nghệ nhân hơn nhau ở chỗ này.
Tôi yêu quý Chakleng không phải bởi đó là nơi tôi sinh ra và lớn lên ‘dar thook padook kiak’, không phải Chakleng luôn mở đầu về cải cách cho các palei khác đi theo – yêu và quý, chính ở: Phẩm chất con người Chakleng.
Chakleng không bán hàng dối, hàng lừa