Nói chuyện ở Chakleng, trong chương trình Dự án của Hội đồng Anh,
8g, 17-1-2022, tại Làng Nghề Mỹ Nghiệp, 27 người dự.
Tại đây tôi nói về 2 nội dung chính: Hiện tượng Chakleng và Thổ cẩm Cham, tiếp: “Cham vẫn có thể làm giàu”, như là phụ lục.
[1] HIỆN TƯỢNG CHAKLENG
Hỗ trợ các bà mẹ đợt Covid-19, so với các palei khác, Chakleng xin ít; còn những lần nhận quà thiện nguyện, Chakleng rất nề nếp, đâu là nguyên do?
Câu hỏi 1: – Chakleng CHƠK!
Tại sao CHƠK?
Đồng dao về các palei Cham Ninh Thuận: ‘… Abih pak Chakleng’: Dồn hết ở Chakleng. Mang nghĩa đây là palei gồm thâu mọi đặc thù palei Cham trong khu vực.
Tôi nói lướt qua về địa thế Chakleng: ‘Cơk mưroong, kroong biraak’, là vị thế tốt nhất theo quan niệm Cham; về lịch sử: Ong Paxa Muk Cakling, Po Klaung Girai, Patuw Tablah, ‘Kut’ Po Danauk, Bblang Kadang.
Sau đó là đứa con Chakleng cùng các kỉ lục ở thời hiện đại [nói vài lần rồi, miễn lặp lại].
[2] THỔ CẨM CHAKLENG
Các palei Cham đều có dệt, hầu hết người nữ Cham biết dệt, Ia Mưmih Bình Minh ở Phan Rí, Cham Châu Đốc, và các palei khác, tuy nhiên bà con ở đó chỉ dệt khăn, chăn dằn… Riêng Chakleng được Muk Thruh Palei dạy làm tất!
Từ thổ cẩm do di dân Cham lưu lạc qua Ban Krua – tơ lụa Thái Lan thành nổi tiếng thế giới; Yên Sở miền Bắc là làng giàu có ở thế kỉ XII, chính là làng dệt “Cham”.
CÁC BƯỚC CẢI CÁCH
Trước 1975: Thổ cẩm được người Chakleng mang bán cho bà con trên Tây Nguyên [‘nao Cru’], sau đó vào sở Mỹ bán, cả mang qua tiêu thụ ở các palei Cham trong khu vực. Tuyệt không thấy bán cho người Việt.
Sau 1975: Thổ cẩm ngưng do thiếu nguyên liệu, chỉ còn nai Mở hoạt động cầm chừng, các quan Việt “tìm đến” mua.
Năm 1988: HTX Mỹ Nghiệp được đặt hàng lớn, do không cầm màu, hàng bị trả lại. Riêng anh Quảng Phố “đi tìm” mối hàng ở Sài Gòn, trúng lớn.
[chú ý hai chữ “tìm đến” và “đi tìm”]
1990: cô Trụ làm khác thói quen Chakleng, mang thổ cẩm xuống miền Tây bán cho Khmer, thất bại.
Tôi rút ra bài học: Thổ cẩm là hàng mĩ nghệ, chỉ bán cho người giàu và rất giàu, mới giàu.
8 bước cải cách lớn:
[1] 1992. Cơ sở Dệt Inrahani ra đời được Nhà nước cho vay hỗ trợ 40tr. Sợi màu công nghiệp tràn vào Việt Nam, tạo bước ngoặt lớn cho Thổ cẩm.
[2] 1993. Inrahani dùng hàng thô chế biến thành nhiều chủng loại hàng khác nhau. Là bước ngoặt thứ hai.
[3] Hàng thổ cẩm Chakleng xuất hiện ở Thương xá TAX và các đại lí ở các thành phố lớn.
[4] 1994. Chuyển hoa văn khung Jih Dalah sang khung Aban khan. Vai trò của anh Phúc và dì Thạng rất quan trọng.
[5] Năm 1995. Anh Bá Đại Truyền cải cách khung dệt tăng năng suất gấp 7 lần khung truyền thống. 1998: Inrahani tiếp nhận máy dệt Hà Tây và “sáng tạo” thành máy dệt bán công nghiệp.
[6] 2000: Công ty Thổ cẩm Inrahani được thành lập, quảng bá thổ cẩm Cham ra nước ngoài.
[7] 2010: Làng nghề Chakleng ra đời tạo bước ngoặt khác.
[8] Nhóm Tuyên Isvan Campa & Jaka Năng Tuệ Phú làm dự án Thổ cẩm, sưu tầm hoa văn cổ và truyền nghề.
+ Câu hỏi 2. Còn gì Chakleng chưa làm được? – Bông vải và nhuộm màu tự nhiên!
HOA VĂN THỔ CẨM
Câu hỏi 3: Đâu là hoa văn quý nhất, theo quan niệm Cham?
Lâu nay ta hay nghĩ hoa văn Inư Girai: con rồng. Nhưng rồng có là vật linh của Cham không? Không, nó biểu trưng cho sự xấu ác [tôi mở băng ‘Agal Balih’ Kinh tẩy trần cho bà con nghe].
Chính Tuk kamang là quý nhất, nghệ nhân phải làm lễ mời Acar đến cúng dê, mới lên chức để có thể dệt tấm chăn có hoa văn này.
Hoa văn Jih Dalah ở đâu?
Ở bảo tàng Pháp, các hoa văn “thất truyền”, các hoa văn đang được phổ biến, và cá hoa văn đang lưu lạc ở Thái Lan, qua đó ta sáng tạo hoa văn mới, như Hani từng làm.
Câu hỏi 4: Thao tác khó nhất để đánh giá nghệ nhân?
Tác phẩm Muk Thruh Palei:
‘Mơi thau hakak thau dôn’: Em biết đong, biết lượm.
‘Dôn boh bingu’: Lượm hoa văn, là thao tác khó nhất, sáng tạo nhất mà máy dệt khó làm được, để mỗi sản phẩm thành tác phẩm nghệ thuật. Nghệ nhân hơn nhau ở chỗ này.
P.S. CHAM VẪN CÓ THỂ LÀM GIÀU
Là loạt bài viết của tôi 4 năm trước. Ở đây tôi kể về thành tích đa dạng của mình. Từ bắt con dông, tóm mèo hoang, câu cá cho chí mở quán tạp hóa, làm thổ cẩm, giải quyết vướng mắc cộng đồng và cả đi vào văn chương chữ nghĩa…
Nguyên tắc thành công:
Làm bất cứ cái gì đều phải NGHIÊN CỨU, buôn bán với NGƯỜI GIÀU, luôn luôn ĐI TRƯỚC thiên hạ, khôn ngoan ĐỐI ĐÁP NGƯỜI NGOÀI.
Cuối cùng tôi đặt vấn đề: Tại sao Cham không có rau sạch để ăn, trong khi ung thư đang lan tràn?