“Kiếp lục bình trôi” không phải là chữ tôi, mà là của Ông Đột người thôn Palao Ba thuộc xã Vĩnh Trường, tỉnh An Giang đặt cho.
- 1. Tan tác, từ miền Trung, sinh linh Cham vượt biển qua Malaysia, băng rừng qua Cambodia, một bộ phận quá mỏi mệt – trụ lại sông nước hoang sơ miền Tây. Rồi không lâu sau, kẻ từ đất Mã đi đường vòng trở lại Việt Nam kiếm bà con, người chạy giặc từ xứ chùa tháp quay lại tìm an toàn nơi đất cũ, lập làng dựng ấp.
Ấp Châu Giang và ấp Phum Soài thuộc xã Châu Phong hình thành từ nỗi ấy.
Ông Muhammad Yusoh là cháu năm đời của Dukam Hadj Ahmad cho biết vậy thôi, chấm hết. Không gì thêm. Không lưu ảnh, cũng chẳng có miếng gia phả nào để lại. Ông chỉ biết rằng, sau đó người Cham lấy vợ cưới chồng người Khmer hay Việt thất thế tìm đến làm ăn, và được bà con cho vào đạo. Islam thì phải vậy, tiếc là hầu như không có khuôn mặt nào xuất sắc nổi lên từ sự pha giống này.
Châu Phong có 4 Thāng Mưgīk: Azhar, Mubarak, Nek Mah và Muhammad Diyah cùng ba Surao. Có vẻ hơi dày so với dân số. Không sao! Cham cần dựng tháp, xây Thāng Mưgīk để xác định ranh giới cộng đồng.
- 2. Xác định ranh giới đất để trụ, mà đâu đã yên.
Người Việt tới đông, va chạm nếp sinh hoạt khác biệt, Cham thêm một lần di cư, đi qua bên kia sông, tìm đất hoang mà phát rừng dựng làng, tiếp tục đời sống lây lất.
Ngay đầu thế kỉ XX, ba gia đình dời bỏ bốn puk (xóm): puk Dalam, puk Krưh, puk Koh và puk Nek Mah thuộc xã Châu Phong đi qua – Hadj Hôsên 80 tuổi được xem là “già làng” kể. Bà con dựng puk Koh Pabuak (xóm Suốt Tơ) với chiều dài chạy dọc con đường hiện tại khoảng ngàn thước. Kể, ông cứ tiếc hùi hụi, biết thế này ta ở giãn giãn ra để dành đất cho bà con mình đến. Bởi chưa tới mươi năm sau đó, đã có vài trăm gia đình tụ hội, đến nay dân số lên tới hai ngàn người. Chật chội, ẩm thấp đến nhiều gia đình phải chịu dời lên nhà trên ở tạm vào những mùa nước nổi.
Thāng Mưgīk đầu tiên dựng lên, phá đi xây lại ba bận mới nên hình hài Thāng Mưgīk như hôm nay vào năm 1992. Đó là Thāng Mưgīk “bên cũ”, cách đó không bao xa là Thāng Mưgīk khác thuộc “bên mới” gồm khoảng vài chục gia đình mới tách ra từ 20 năm trước. Hadj Hôsên cho biết, cũ mới chỉ có mỗi thao tác “vuốt” với không vuốt mặt mà đã chia tách, buồn là vậy.
Dọc theo con lộ, cách khoảng 30km là puk Koh Goy, rồi puk Koh Giê (xã Đồng Ki), puk Ia Đôic (xã Vĩnh Hội), puk Sabao (xã Khánh Bình). Cham An Giang khoảng 14 ngàn người mà cư trú khắp 9 xã, trong khi riêng làng Hamu Tanran tỉnh Ninh Thuận đã đến vạn dân, đủ thấy sinh linh Cham ở đây rải rác thế nào! Ông Hadj này cũng cho biết, trước đây Cham Awal tức Cham Bà-ni cũng có qua đất này, nhưng không lâu sau “họ” biến đâu không thấy nữa.
- 3. Từ Châu Phong, một bộ phận không trụ đất puk Koh Pabuak, mà đi qua sông dời lên Palao Ba thuộc xã Vĩnh Trường cách đó ba cây số. Ông Đột cho biết vùng này lúc ấy vẫn còn là haluk Kur (đất Khmer). Thāng Mưgīk đầu tiên dựng vào năm 1813, rồi 1907, 1970 và sau cùng chính phủ Thổ Nhĩ Kỳ cho xây một Thāng Mưgīk lớn Roh Mah khai trương năm 2017.
Thống kê mới nhất vào năm 2018: Palao Ba là xóm toàn Cham gồm 636 hộ, 2.739 người, nhưng sở hữu chỉ 17ha. Thảm vậy đó! Đánh cá sông là nghề chính, mà mươi năm qua sông không còn cá để đánh bắt. Làm gì? Thế là họ đành sống đời phiêu giạt của kiếp lục bình. 60 phần trăm dân làng tản đi buôn bán xa, đi có khi cả tháng mới về dăm ba bữa, lại đi tiếp. Chả khác chi dân Pabblāp ở Phan Rang. 15 phần trăm còn lại phân tán đi làm công nhân; riêng Củ Chi đã gom 60 hộ đến tạm trú. Mùa Ramadan hay Roya bà con hiếm khi về. Bởi nghỉ lâu là bị công ty cho thôi việc, không sai. Thế là công nhân bất đắc dĩ này chỉ tập trung về puk những ngày Tết Nguyên đán. Đám cưới hay lễ lạt ngoài tôn giáo đều làm trong mùa đó. Mất gốc chăng? – Không, tuyệt đối không.
Có phong trào mới động phản lại dòng sống hiện đại đó. Nếu phong trào Davah (Tà vả) du nhập năm 2012 chỉ lác đác vài gia đình theo, năm năm sau đã thành đại trà. Các cô gái Cham Islam đã che mạng, ngày càng kín kẽ hơn. Ba năm thành lệ, giờ đã làm truyền thống không thể bỏ, dù có không ít người bất đồng, vì bất tiện.
Nữa, Thāng Mưgīk Roh Mah mỗi ngày tập trung cả khối thiếu niên cả nam lẫn nữ về học kinh Kura-ưn. Cực bài bản.
- 4. Trôi giạt đi kèm với khó khăn.
Xóm Đa Phước được xem là điểm nhấn du lịch An Giang. Trên những chiếc cầu gỗ nhỏ nên thơ, du khách lên ca nô, xuồng máy đi vào vùng sông nước hãy còn hoang sơ không phải không thích thú. Thế nhưng dân làng cho biết, ít có du khách trở lại lần hai, do tổ chức của ta vẫn còn khá nghiệp dư.
Dệt thổ cẩm truyền thống (puk Koh Pabuak mà) ngày càng teo tóp. Xóm chỉ có mỗi khung dệt còn hoạt động cho có màu, còn thì bà con lấy hàng từ “Nam Vang” về bán. Mẫu mã cũng là mẫu mã chung, cóp ở đây một ít kia một ít, thậm chí chỉ cần gom các nơi về bán. Ế cũng phải.
Làm gì, để sống sót? Vẫn là câu hỏi đầu tiên và cuối cùng.
Phan Rang, 18-11-2018