Phan Rang, năm nay hạn hán tiếp tục chương trình. Thường thì thời điểm này, Hầm Mỹ Chakleng đầy tràn nước, nay nó vẫn cứ trơ đáy hun hút sâu…
*
Giáp ranh với Pabblāp là cộng đồng người Raglai xã Phước Trung, huyện Bác Ái. Là huyện “cách mạng”. Người Raglai vốn du canh du cư, giải phóng, Nhà nước dựng làng, dồn bà con hội nhập cuộc sống mới. Về thì về, bà con vẫn cứ nếp cũ mà nghĩ, mà làm.
Rồi, khi chương trình trọc hóa rừng núi của ta hoàn thành ở cuối thập niên 1990, rừng chết, thì người Raglai coi như hết đường sống.
Cũng thử theo chân người anh em [Cham, Việt] vào thành phố làm công nhân, chưa đầy tháng đã bật trở lại. Mảnh đất rẫy cũ được cấp sổ đỏ thì đem bán, trang trải đời sống hiện đại nhiều đòi hỏi.
Chếch về nam là xã Ma Nới thuộc huyện Ninh Sơn, cùng là xã tập trung nhiều người Raglai, vậy mà cả xã không tìm đâu ra giáo viên cấp Phổ thông Cơ sở là người bản địa, thì đâu là hướng đi cho sắc dân này?
Chẳng phải Nhà nước vô lo! Có, thế nhưng, dựng làng thì được, chu cấp lương thực với quy hoạch để ưu tiên các thứ với học tập chính sách thì được, chứ kêu bà con Raglai làm cuộc quá độ từ đời du canh du cư nhảy phốc sang thời đại hậu công nghiệp, là điều bất khả. Làm sao sống sót? Là bài toán khó tìm lời giải.
Bạn FB Phùng Như Thân bình luận, thực mà đau: “Khi đã tham gia kinh tế thị trường là chấp nhận cạnh tranh khốc liệt. Rồi cá bé sẽ bị cá lớn nuốt hết mất thôi!”
Nhà văn Nguyên Ngọc cho biết văn hóa các dân tộc Tây Nguyên là văn hóa làng, một khi môi trường văn hóa ấy bị phá vỡ, dân tộc sẽ mất đất đứng. Từ đó, nguy cơ mất gốc, bị đồng hóa hay triệt tiêu là khó tránh.
Cham may mắn hơn.
Cham có lịch sử dài và xa, cả lịch sử thành văn lẫn truyền miệng. Cham có chữ viết từ rất sớm để ghi âm tiếng nói, có văn học viết và cả văn học dân gian. Cham có tôn giáo đặc thù: tôn giáo Ahiêr Awal.
Thế nên, dù sống giữa cộng đồng đa số là Việt, Cham vẫn giữ được bản sắc riêng; dù tản mác vào các thành phố, Cham vẫn còn gốc rễ để bám; và nhất là – từ nền tảng “văn minh”, sinh linh Cham dễ dàng thích nghi với thế giới hiện đại.
Hai thế kỉ đi qua là vậy, nhưng rồi những năm tháng kế tiếp, Cham có còn là mình? Và Cham cần làm gì, để sống như là sống, ngày mai?