Tối 1-12-2012, tại Nhà Hát Lớn – Hà Nội, trong đêm nghệ thuật Bay cùng ViLi với sự góp mặt của không ít tên tuổi văn nghệ cộm cán, nhà thơ Vi Thùy Linh làm cuộc hôn phối vài loại hình nghệ thuật, với mục đích “tôn vinh văn chương Việt Nam”. Theo một tờ báo, “đây là một đêm diễn đặc biệt… chưa từng có một tác giả văn học nào làm”.

Đúng! Nhưng để làm gì, cái đêm ấy? Và đã được gì, ngoài vuốt ve danh hão của người làm thơ trốn chạy trước hiện thực ngồn ngộn ngoài kia, một hiện thực nóng bỏng không thể chịu đựng báo hiệu một bùng nổ khôn lường? Bay cùng ViLi  là sự kiện đặc biệt, không sai! Bởi đó là cái đặc biệt cực kì phù phiếm – thứ phù phiếm trả giá bằng bao tốn kém với cả khối tòng thuộc⁽¹⁾.

Sự nhảm nhí và phù phiếm của tác phẩm “hiện đại” trên càng bật nổi, khi ta đặt nó cạnh “Tôi là cột điện” của Lê Anh Hoài – một buổi diễn đầy ngẫu hứng, trong không gian mở, người xem “vào cửa tự do”. Đây là một tác phẩm trình diễn (performance art) diễn ra tại Hà Nội, tháng 6-2008⁽²⁾, nằm trong dự án “Ra đường” do Ngô Lực khởi xướng. Nghệ sĩ đứng trên vỉa hè làm cột điện, thêm những kẻ chứng kiến. Họ viết chữ, dán tờ quảng cáo, rao vặt, bên cạnh kẻ dựa lưng, rồi có cả một cháu bé đứng tè vào…

“Tôi là cột điện” gởi đi một thông điệp rất khác.

Hành động nghệ thuật của của Lê Anh Hoài mời gọi diễn giải mang tính xã hội và nghệ thuật, rộng và sâu hơn. Là cột điện, tôi đứng đó từ thời Pháp thuộc, Nhật chiếm đóng sang chiến tranh phá hoại miền Bắc của mấy trăm đợt máy bay B52 ném bom; từ giai đoạn đầu xây dựng xã hội chủ nghĩa, chính sách giá lương tiền cho đến chuyển đổi cơ cấu sang kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, tôi vẫn là cột diện. Dù có đổi đời từ dây điện và dây điện thoại sang các loại dây vô tuyến điện hay vô tuyến truyền hình, đủ màu đủ cỡ; dù chịu bao nhiêu giăng, mắc, móc, nối, dọc và ngang, lui tới, chồng lên nhau – tôi vẫn là cột điện. Đôi lần tôi bị xiêu vẹo bởi cơn bão thốc qua nhổ bật gốc cây đè lên, hay có khi ngã đổ bởi xe tải tông vào, tôi lại được dựng lên, và gượng đứng dậy. Tiếp tục chương trình chịu trận.

Đứng, cho lão ăn mày đến ngã lưng, cho từ thế hệ này sang thế hệ kia bọn người ngợm đến xổ bầu tâm sự lúc túng thế. Sao chỉ có mỗi trẻ con đến tè, mà không là người lớn? Nhất là các nhậu sĩ từ quán bia bên kia đường tiện thể đứng dựa cột? Cột điện, tôi là chốn lí tưởng cho mênh mông tờ quảng cáo, rao vặt dán lên, sơn và xịt lên, lớp mới đè lớp cũ. “Khoan cắt bê tông”, “Chữa bệnh yếu sinh lí”, “Dạy kèm Toán, Lý, Anh”, “Yoga cho phụ nữ sinh con đầu lòng”… trùng trùng điệp điệp. Các cặp tình nhân dựa vào tôi cho nhau nụ hôn vội, kẻ ăn cắp vặt núp sau tôi lấm lét đếm tiền vừa chôm được. Vân vân.

Cột điện, tôi là nguyên do dẫn đến các vụ kiện cáo nhì nhằng không biết bao giờ chấm dứt của các công ty. Bao nhiêu là công ty mới mọc lên thời hậu đổi mới! Là cột điện, tôi còn chứng nhân của ngàn muôn cuộc hí trường cùng tử biệt sinh li của kẻ cả đời không rời xa khu phố hay khách thập phương…

Cột điện vẫn đứng vững. Lê Anh Hoài vẫn tư thế đứng thẳng, hai tay giang ra, đôi mắt nhìn không chớp. Hệt cột điện! Nhưng tại sao mắt không chớp, tay không đôi lúc buông thõng, thân không vài lần làm xiêu vẹo? Và tại sao cột điện-Lê Anh Hoài không dám gãi ngứa, khi bị tè? Nhất là khi ngứa hết chịu nổi bởi bợm nhậu đái ướt cả quần với mùi bia nồng nặc của nó? Nên lắm chứ.

Thủ pháp nhân cách hóa đã được sử dụng từ rất lâu, trong văn chương, với bao nhiêu thành tựu to lớn. Tại sao “nghệ thuật thị giác” không có quyền nhân cách hóa? Cột điện vẫn có thể đau, có thể ngứa, nổi nóng, hứng tình, và vẫn có thể… xấu hổ chuồn êm, nếu cuộc trình diễn kia bị người thưởng thức tạt ngang nhổ vào mặt: – “Cứt”!

Nó đứng đó, làm vô tri, và không ai buồn nhớ đến sự hiện diện của nó. Chỉ khi có sự cố – bị xe tông hay cơn bão quật đổ – nó mới gây được sự chú ý nhất định. Cùng rất nhiều sự vật khác, cột điện vắng mặt dưới mắt con người. Đúng hơn, con người hiện đại bận bịu luôn làm vắng mặt với thế giới xung quanh. Thông qua một vật rất phổ biến trong đời sống đô thị Việt Nam hiện đại, nghệ sĩ ý muốn con người ngoảnh lại cột điện, thay đổi góc nhìn về nó, phả vào nó cái nhân tính để đánh thức nhân tính con người.

Không vấn đề gì cả!

Thế tại sao nhà văn [nghệ sĩ] sang trọng là vậy lại mang thân ra đứng làm cột điện chịu trận ấy? Lại với mục đích nghệ thuật, là điều còn quá ư lạ lẫm với giới thưởng ngoạn nghệ thuật Việt Nam? Tại sao không? Và, tại sao không dám làm khác? Cứ gì cao cấp với thấp cấp, cứ gì sang trọng hay thấp hèn, cứ gì tác phẩm phải triển lãm hay trưng bày trong bảo tàng mới là nghệ thuật! Sao không là một không gian mới, khác: công viên, công trường hay góc phố chẳng hạn. Và tại sao phải nhờ đến mấy công cụ cổ điển, mà không thể sử dụng chính thân thể mình để làm nên một tác phẩm nghệ thuật? Cuối cùng, tại sao nghệ sĩ cứ hoài vọng một thứ vĩnh cửu mơ hồ nào đó, mà không là “ở đây và lúc này” để lay thức con người hôm nay trực nhận hiện thực trước mắt, rồi tiêu biến đi, như muôn vàn sự sự khác xung quanh?

Vậy đó, chỉ qua non nửa tiếng đồng hồ xuất hiện trước mươi bằng hữu tương tác, cùng mấy ngàn người hờ hững qua lại trong dòng xe cộ giữa thủ đô Hà Nội, “cột điện” của Lê Anh Hoài buộc họ ngoảnh về mình. Có thể họ hờ hững hay ngạc nhiên. Nhưng chắc chắn không ít trong số đó khi về nhà, họ vẫn còn lưu lại góc kí ức hình ảnh hè phố Lê Văn Lương nọ đã từng xuất hiện “cột điện”, và họ suy nghĩ.

Thế thôi, “Tôi là cột điện” đã thành công lớn rồi. Nó tự hủy. Cho dẫu chẳng báo đài nào đưa tin, hay nếu không bác phó nhòm lập dị nào nổi hứng bấm vài pô chơi, hoặc thậm chí ngay kẻ tham gia “trình diễn” không chụp ảnh lưu giữ, tác phẩm vẫn “để lại dấu ấn trong lòng bạn đọc”. Nửa giờ trình diễn, non vạn khách đi đường nhìn thấy và “đọc” nó, và gần phân nửa trong số đó “nhớ” nó. Lần sau họ đi qua, “Tôi là cột điện” đánh thức kí ức họ lượt nữa, và lượt nữa. Về chính nó cùng những sự thể nó gợi lên. Không hơn một tập thơ in dăm trăm bản không ai đọc rồi không ma nào nhớ sao?

Còn bao nhiêu diễn giải khác nữa?…

___________

⁽¹⁾ “Vi Thùy Linh: Nàng đã tận hiến”, báo Văn hóa & Thể thao, 2-12-2012

⁽²⁾ Ra mắt tác phẩm Tôi là cột điện, Vanchuongviet.org, 15-6-2008

http://www.vanchuongviet.org/index.php?comp=tintuc&action=detail&id=1736