(Một phần bài viết này đã đăng trên Tuổi trẻ, 25-7-2014)
Kiều Maily – được biết đến như nhà thơ trẻ người Chăm – vừa in tác phẩm nghiên cứu đầu tiên của mình, cuốn Độc đáo Ẩm thực Chăm. Cuốn sách do Nhà xuất bản Văn hóa – Văn nghệ TP Hồ Chí Minh & Cty Sách Phương Nam ấn hành vào tháng 7 năm 2014. Đây là công trình đầu tiên về một khía cạnh khác của nền văn hóa dân tộc Chăm: văn hóa Ẩm thực.
Bằng nỗ lực hiếm có, và với sự tự tin của tuổi trẻ, tác giả đã “dành nhiều thời gian đi, nghiên cứu, tự thực hiện các món ăn, tự chụp ảnh và viết” (“Lời cảm ơn”). Các làng palei khắp ba miền ẩm thực Chăm: Ninh Thuận, Bình Thuận và An Giang – Tây Ninh đều in dấu chân nữ nhà thơ trẻ này.
Văn hóa Ẩm thực Chăm không chỉ là những món ăn, thức uống mà nó còn gắn liền với sinh hoạt lễ nghi tôn giáo của từng địa phương, vùng miền khác nhau, cho nên việc miêu tả nó vừa chính xác vừa linh hoạt được như Kiều Maily, là điều khó khăn. May mắn thay, khó khăn ấy, tác giả này đã vượt qua. Cứ nhìn 106 bức ảnh màu vừa thể hiện món ăn với nguyên liệu đặc trưng và cách chế biến độc đáo, bên cạnh những sinh hoạt cộng đồng xung quanh văn hóa Ẩm thực, cũng đủ biết tác giả đã công phu và yêu thích việc làm của mình như thế nào.
Không lạ, khi ngay từ nằm trong bản thảo, công trình này đã chinh phục được nhiều người nghiên cứu người Chăm và về văn hóa Chăm. Ths. William B. Noseworthy – Đại Học UW-Madison (Hoa Kỳ) viết:
“… Với nhiều nỗ lực, Kiều Maily đã chứng minh sự đa dạng của ẩm thực Chăm và lựa chọn cẩn thận là tốt nhất cho chúng ta để thưởng thức. Trong ba năm nghiên cứu về văn hóa Chăm, từ năm 2011, chúng tôi đã được may mắn để thưởng thức các món ăn nhiều Chăm. Sự pha trộn độc đáo của các hương vị ngon, mặn, cay và ngọt ngào đã biến tôi thành một người yêu ẩm thực Chăm… Theo chúng tôi được biết và nghiên cứu thì đây là cuốc sách ẩm thực đầu tiên của người Chăm được nghiên cứu công phu và có những món ăn thật phong phú và hấp dẫn”.
Độc đáo Ẩm thực Chăm diễn trình trên 184 trang in khổ 18x22cm với 106 ảnh màu minh họa, phải công nhận là cách làm vừa nghiêm túc vừa dũng cảm của Công ty Sách Phương Nam với tác giả trẻ mới dẫn bước vào lĩnh vực nghiên cứu khó nhằn này.
96 món ăn gồm đủ cách nấu như: canh, kho, xào, nướng, luộc, gỏi, hấp… cho đến các phương pháp chế biến mắm, muối hay các món tráng miệng như: bánh, chè và cả thức uống như: rượu, chè… được trình bày rất khoa học. Ở đó không ít món được tác giả in kèm theo công thức chế biến. Điều đặc biệt, trong văn hóa ẩm thực Chăm, có khá nhiều món chỉ được làm ra để phục vụ cho tôn giáo tín ngưỡng khác nhau, cho nên cách dùng chúng cũng được tác giả đề cập đến, dù ngắn nhưng khá đầy đủ.
Cuối cùng, phần không thể thiếu ở công trình đột phá này là đã làm được bảng kê Từ vựng Ẩm thực Chăm – Việt cùng vài tục ngữ, ca dao Chăm liên quan đến ẩm thực, khá tiện cho độc giả tra cứu.
Độc đáo Ẩm thực Chăm có ích cho cộng đồng ngoài Chăm: Có ai biết xuất xứ mắm Chăm? Có ai hay Chăm có Mắm cá lòng tong Mưthin ritong hay có loại Cơm trộn Lithei jrau với Cháo chua Abu mưtham. Nó còn cung cấp kiến thức về ẩm thực dân tộc cho chính người Chăm. Bởi cộng đồng Chăm miền Nam Trung Bộ không hề biết người đồng tộc mình ở An Giang có Cà ri Chăm Châu Đốc Kari Cam Mưrong, Tung lòmò nướng Tung rilo limo am hay các món bánh như: Bánh “linh” Ahar K’ling, Bánh Ahar tapei kagah, Bánh Ahar hanam Parang… và ngược lại các món như: Gỏi dông lá giang Liba ajah hala dang, Canh chua đặc với cá tràu và cà tím Ia mưtham Ikan cakleg… hoàn toàn xa lạ với người Chăm ở Nam Bộ. Và ngay cả hai tỉnh gần nhau như Ninh Thuận và Bình Thuận cũng có khác biệt nhất định về món ăn và cách chế biến.
Độc đáo Ẩm thực Chăm không chỉ bó hẹp trong phạm vi một tỉnh, một vùng miền mà bao quát được cả 3 vùng miền cư dân Chăm. Tác phẩm được trình bày có hệ thống, gẫy gọn và đầy đủ với những hình ảnh đẹp và sinh động. Chắc chắn Độc đáo Ẩm thực Chăm sẽ là tác phẩm công cụ rất tiện ích vừa cho công tác nghiên cứu lẫn việc vận dụng trong đời sống. Tôi đánh giá rất cao nỗ lực mang tính khai phá của tác giả trẻ này.