“Trầm hương ở đâu cũng tỏa mùi hương” ‘Gihlau asal hapak jang bbau’ – ông bà Cham nói. Hỏi chớ, nếu không được đốt lên thì hương kia lấy đâu mà tỏa! Thế nên, nếu văn hóa Cham là giòng trầm, tôi là kẻ đốt lửa.
Tút “Cham có gì nói với thế giới?” là bảng kê vắn tắt, người chưa tiếp cận văn hóa Cham khó nắm bắt, thế nên vài bạn yêu cầu tôi giải minh.
ĐÓNG GÓP CHO VIỆT NAM
[1] Kiến trúc & điêu khắc Cham ít nhiều mọi người đều biết, không cần diễn thêm.
[2] Hải sử & văn hóa biển Cham, một phát kiến của tôi, là chủ đề nóng mươi năm qua tôi đi diễn các nơi. Cham giỏi đi biển, nhiều sử gia đã đề cập, nhưng nhìn tổng thể và phân tích rốt ráo thì chưa.
Cham đi biển sớm và xa, thế kỉ V qua Ấn Độ, thế kỉ VII qua Nhật Bản, thế kỉ XI qua Philippines; còn Malaysia hay Indonesia Cham coi như người nhà.
Yếu tố biển tràn ngập văn chương và ngôn ngữ lẫn phong tục tập quán Cham. Đại Việt ngược lại, mạnh về đất liền, thế nên tôi nói: Hải sử & văn hóa biển Cham bổ khuyết cho lịch sử Việt Nam.
[3] Văn học Cham với 3 Sử thi và 4 Trường ca trữ tình là đóng góp khác.
Sử thi là thể loại đinh của một nền văn học, người Việt thiếu. Vài dân tộc thiểu số cũng có sử thi, khác điều sử thi Cham được văn bản hóa từ khá sớm: thế kỉ XVI.
Trường ca trữ tình, Việt cũng có truyện thơ. Khác với Cham, nếu ở Việt là do quan niệm, bi kịch ở trường ca trữ tình Cham do xung đột ý thức hệ: Ấn Độ giáo và Islam, dẫn đến nát tan, chia li và cái chết.
Văn học Cham làm đầy nền văn học Việt Nam, là vậy.
VỚI THẾ GIỚI? đóng góp phải là cái khác biệt.
[1] Tinh thần Mẫu với 3 cột trụ: Nữ không làm đĩ, nam không mù chữ, cả hai không ăn xin.
Tạm dẫn 1 điểm để phân tích. Năm 1945, khi giành độc lập, 95% dân Việt Nam [tính cả người thiểu số] mù chữ Quốc ngữ. Cham với ‘Akhar thrah’ thì không! Dù phương pháp của Cham là cha dạy cho con, ông truyền cho cháu, nhưng hiếm ai không có chữ K [chữ cái đầu tiên] đeo tai. Những đêm trăng sáng, nông dân Cham nằm võng ngoài sân đọc sử thi cho con cháu nghe, là chuyện thường tình.
[2] Đạo Bà-ni là tuyệt tác của đức vua Pô Rômê.
Islam và Ấn Độ giáo là hai ý hệ tôn giáo không đội trời chung. Cứ nhìn Ấn Độ banh làm hai thành Pakistan, rồi Bangladesh tiếp tục tách ra cũng đủ thấy. Islam qua đến Champa thì khác. Cham đã hóa giải Islam thành Bà-ni, hòa giải Ấn Độ giáo thành Đạo Ahiêr Awal dân tộc, hòa bình và nhân bản.
Dân tộc, bởi chỉ có ở Cham. Hòa bình, 400 năm tồn tại, Ahiêr và Awal không một xung đột dù nhỏ. Và đầy tính nhân văn…
Tôi gọi đó là Tinh thần Hóa giải & hòa giải Cham.