Một ông bạn Cham kêu: Triết lí Cham phải công nhận là siêu.
– Siêu thế nào?
– Không thể diễn tả được, ăn đứt nhiều nền triết học khác.
– Bạn biết triết học Đức, Pháp không?
– Mình chưa đọc.
– Vậy bạn thấy triết lí Cham siêu là phải rồi…
Ta hô triết lí Cham siêu, kêu văn hóa Cham thâm hậu, còn nó siêu với thâm hậu thế nào thì có mỗi ta biết, chớ bảo viết hay nói rõ ra, hoặc chỉ cần kê như cách gạch đầu thôi, ta lúng ta lúng túng – tội hôn?!
Đó là thứ kiêu hãnh hổng chân. Kiểu ấy thì làm sao lan tỏa tâm hồn con người Cham và tinh thần văn hóa Cham ra thế giới, để người ngoài có thể hiểu ta.
Bạn nữa cái gì về Cham cũng biết, cũng nói được, chớ bảo thuyết một chủ đề nào đó để người khác hiểu trong vòng mươi phút, thì ấp a ấp úng. Nói, ngôn ngữ mơ hồ, trình bày lộn đầu đuôi, lập luận thiếu logic, chưa kể lắm lúc ngụy biện kiểu “Cham tôi là thế!”
Vậy thế nào là biết?
Về văn học Cham chẳng hạn,
Đòi hỏi đầu tiên bạn cần đọc hết những gì thiên hạ viết về văn học Cham trước đó. Thứ hai, bạn phải rành ngôn ngữ Cham cổ điển lẫn hiện đại, để đọc hiểu hết văn bản văn chương Cham – bình dân lẫn bác học. Thứ ba, bạn cần thực địa để biết mỗi loại văn bản được Cham “diễn” ở đâu, họ hiểu chúng thế nào… Điều nữa không thể thiếu, đó là các lí thuyết văn học cùng kiến thức tổng quát về vài nền văn học khác để đối chiếu, và cuối cùng là khả năng diễn đạt [viết, nói], để truyền đạt cái biết đó đến với vài bộ phận công chúng khác nhau.
Về tôn giáo, câu chuyện:
Năm 2002, dự buổi bảo vệ luận án Tiến sĩ về Tôn giáo Cham, khi được mời phát biểu, tôi xin kiếu. Luận án được chấm xuất sắc. Trưa dùng bữa cơm thân mật, tôi bảo nếu tôi nói e không hay lắm. Lúc này thật lòng với nhau nhé: tôi chấm bạn 7/10 điểm thôi.
Có 3 tiêu chí để nó xuất sắc:
[1] Tôi tin bạn đọc hết công trình về tôn giáo Cham trước đó, [2] Tôi tin bạn thực tế các địa phương đủ đầy, [3] Tuy nhiên có thứ vô cùng quan trọng mang tính quyết định cho ĐÓNG GÓP cái mới của luận án là VĂN BẢN tôn giáo Cham [cả ngàn trang Kinh sách Cham chưa được dịch câu nào!], bạn chưa hề động đến. Thiếu lớn ở chỗ ấy.
Kết. Bạn nhận Inrasara đúng và cảm ơn!