[hay Nói tiếng mẹ đẻ thế nào?]

1. Khi viết rằng, “hiếm có dân tộc nào quý chữ, điên chữ và cuồng chữ như Cham”, là tôi có ý khen. Thế nhưng cái gì quá đi cũng dở. Mê tín Akhar thrah, chính là cái dở đó.
Cham mất quá nhiều thời gian cho Akhar thrah, ẹ thế chứ.
Akhar thrah hình thành từ thời Pô Rômê giữa thập niên 1650, từng bước phát triển để tạm ổn định ở thời Aymonier vào đầu thế kỉ XX, Akhar thrah tiến thêm một bước quan trọng được ghi nhận trong Từ điển Moussay in năm 1971, để cuối cùng được “chuẩn hóa” qua cải cách của Ban Biên soạn sách chữ Chăm năm 1985.
Nhưng Chàm mình có chịu ngưng ở đó đâu, ta lại tiếp tục cãi vã nhau về Akhar thrah.
Tại sao? Cham quan niệm: Akhar = tri thức. Rành Akhar thrah là bụng đầy tri thức, là ăn đứt người. Xưa kia thì vậy, bởi mọi mọi kiến thức đều nằm ở trỏng. Nên mọi mọi người người tranh nhau chữ K poh G. Giỏi Akhar thrah là giỏi tất. Và ta tự tin ưỡn ngực chê bai kẻ nào bụng ít Akhar.
Thế giới hiện đại có còn vậy đâu! Tri thức nằm hết ở trên… trời. Akhar thrah không còn độc quyền một mình một cõi nữa. Vậy làm gì?

2. Như ở Stt trước đã phân tích, chữ Cham có 3 dạng:
Tiếng/ chữ cổ điển Akhar di hayap là chữ trên bi kí; tiếng/ chữ Cham cận đại Akhar thrah tồn tại trong các văn bản chép tay; và tiếng/ chữ Cham hiện đại của Ban Biên soạn sách chữ Chăm ta đang học hôm nay.
Từ năm 1994, Akhar thrah đã có trên vi tính với rất nhiều font chữ khác nhau, cực đẹp mắt. Đến 2011, Trung tâm Công nghệ TT-Huế đã làm xong phần mềm Akhar thrah, rồi mới đây, 11-2018, Văn Ngọc Sáng lần nữa nối gót làm công việc này [vừa trình bày ở Mỹ].
Thế thì làm gì kêu Cham có thể mất CHỮ Akhar thrah!

3. Ngại nhất là TIẾNG. Vậy tiếng Cham cần thế nào? Chưa kể Cham Hroi, hiện cộng đồng Cham cư trú ở 4 khu vực dùng 4 thứ tiếng Cham ít nhiều khác nhau, là:
Cham Pangdurangga nói độn tiếng Việt,
Cham Tây mượn tiếng Việt và Malaysia,
Cham Kur pha tiếng Khmer,
Cham Hoa Kì ít nhiều vay mượn tiếng Anh.
Đòi hỏi Chàm thống nhất một loại tiếng Cham là bất khả, tạm hạ một bậc thấp hơn. Mỗi vùng cứ nói TIẾNG CHAM CỦA MÌNH, cứ kí âm Latinh tiếng Cham địa phương mình. Và nói tiếng nói đó. Và khi 4 vùng [chiến thuật] cùng nhiệt tình TRAO ĐỔI, là xong.
Thế giới hiện đại với thông tin toàn cầu, lo gì!

CODA.
Một lần trao đổi với tôi, Tiến sĩ người Nhật Shine gợi ý tôi biên soạn “Từ điển NÓI tiếng Cham”. Anh nghĩ, Sara làm được, do: Tôi nhập cuộc ngôn ngữ Cham từ rất sớm, dự phần thực tế xã hội Cham nhiều, sáng tác tiếng Cham, nghiên cứu văn chương Cham, từng biên soạn vài cuốn từ điển Cham, và nhất là NÓI thường xuyên tiếng Cham…
Mức độ nào đó, tôi đã làm. Cuốn 4.650 Từ Vựng Việt Cham Thông Dụng ý định giải quyết vấn nạn đó. Trước hết ưu tiên tiếng Cham Pangdurangga, tiếp đến là Cham Tây… Nhưng khi xong cuộc kiểm lại, tôi thấy mình không thể kham nổi. Vụ này cần nhiều người hợp lực, và cần thời gian lâu dài.
Hi vọng mươi năm nữa, công trình sẽ tiếp tục.