Khó có người nào hay việc gì đó khiến tôi buồn, trong khi mỗi bận đọc Ariya Glang Anak là mỗi lần tôi rơi vào buồn sâu, dù không biết bao lần đọc thi phẩm mỏng này. Đã thuộc nó từ 4 tuổi, tôi vẫn cứ đọc lại.
Không lạ, Nguyễn Du tự nhận đã đọc Kinh Kim Cương cả ngàn lần. Cũng không ngoa, khi Mộng Liên Đường chủ nhân cho Tố Như là người “có con mắt nhìn xuyên sáu cõi, có tấm lòng nghĩ suốt nghìn đời”.
Tác giả Ariya Glơng Anak cũng hệt: nhìn thấu suốt quá khứ tương lai Cham.
Continue readingVăn minh Champa và văn hóa Cham thu hút nhiều nghiên cứu, là điều đáng mừng. Dẫu sao… Năm 1998, ở hội thảo tại Ban Mê Thuột, phóng viên báo Tiền phong trong cuộc trao đổi, hỏi:
– Inrasara khai thác gì từ nền văn hóa Cham? Tôi nói:
– Tôi không khai thác, mà từ giữa lòng văn hóa ấy đi ra, và viết và sáng tạo.
Nghiên cứu Cham, có thể phân làm 4 loài:
[1] Nghiên cứu, vì yêu và để thỏa mãn sự hiểu biết riêng mình.
Khu vực này nơi cộng đồng Cham – có, nhưng các nhà ở ngoài Cham nhiều hơn. Trần Kỳ Phương yêu và nghiên cứu Kiến trúc & điêu khắc Cham, là một.
Câu hỏi: Yêu, thế nhưng khi các di tích ấy bị xâm hại, bạn dám lên tiếng, mới là yêu NHƯ LÀ yêu. Còn không, bạn nghiên cứu chỉ để thỏa mãn sự hiểu biết thuần túy.
[2] Nghiên cứu, để khuếch trương cái tôi.
Continue reading[lời bàn chỉ giới hạn trong phạm vị trí thức Cham]
“Tôi nghĩ các cán bộ là người dân tộc thiểu số hay người Việt đang công tác ở vùng đồng bào dân tộc, cần nắm vững chính sách dân tộc của Chính phủ. Nắm vững và dũng cảm thực hiện mà không ngại bất kì thế lực nào, miễn mang lại lợi ích thiết thực cho cộng đồng. Như thế, nếu không sợ những điều không đáng sợ, trí thức Cham vẫn có thể làm nên nhiều chuyện.”
(Tạp chí Văn hóa Dân tộc, số 1-2006)
Continue reading[Hãy là đàn ông, hãy truyền năng lượng tích cực ra xung quanh]
Cham đa phần thật thà, dễ tin người. Thế nên một khi bạn đánh mất niềm tin thì khó mà lấy lại. Một lần bất tín, vạn lần bất tin. Nhập cuộc Cham, muốn đi đường trường, bạn cần thuộc 5 bài học sau.
[1] Không lừa dối
Chức sắc trẻ kể vụ việc ở Sang Mưgik Văn Lâm ngày 29-4-2021, tôi nói, chuyện không đáng tin, vì thiếu bằng chứng; riêng bản thân người kể từng có phốt viết dối. Làm và nói dối, bà con nhắc không sửa, mà còn tái phạm. Do đó ngay cả khi bạn kể thật, lời thật ấy vẫn tạo nghi ngờ.
Continue reading[về tinh thần ‘Bhap ilimô’]
Tố Hữu: “Núi cao nhờ có đất bồi/ Núi chê đất thấp, núi ngồi nơi đâu…”
Ta mới rủng rỉnh túi, vừa nho nhoe thạc sĩ, hay ta mới được vài bài báo nhắc đến mà vội nghênh mặt lên nhìn trời. Ảo rằng ta trí thức, ta văn hóa, mà có biết đâu đấy chỉ là món:
‘Bilok li-u iku bamông/ Njrung gaup tapông laic ilimô’:
“Sọ dừa – đuôi chót của quày/ Hùa nhau mang vác bảo văn hóa đây”.
Tầm ấy, Pauh Catwai mới giơ ‘gai gru’ lên, đã chạy mất giày!
Continue readingNhà văn Việt Nam không biết lập hồ sơ về mình, Nguyễn Hưng Quốc nói thế. Muốn viết cho hết ngọn ngành về một nhà văn Việt, cực khó, nhà phê bình phải làm công tác sưu tầm.
Ngoài kia, nhà văn Tây nó khác, họ luôn có sẵn, cứ vào đó mà khai thác. Như Dostoievski, từ đống thư từ đầy lỗi ngữ pháp của ông, Gide đã viết một tác phẩm để đời.
Continue reading[hay. Thế nào là bố thí Ba-la-mật?]
Trong khi lứa bạn học trò chơi, tôi chơi kiểu khác: Lang thang vào các palei Cham sưu tầm và chép văn bản. Có, tôi cho đi: – là Tài thí.
Vào đời, trong lúc các bạn vui với rượu bia, tôi suy tư về “Văn hóa Cham nhìn từ Cham” để giải minh “ẩn ngữ” cho bà con, chức sắc: – là Pháp thí.
Quốc Hội thông qua Dự án Nhà máy Điện hạt nhân, sinh linh Cham lo sợ, tôi đứng TRỤ mở cuộc thảo luận về nó: – là Vô úy thí.
Đừng nghe những gì Sara nói… – tôi ưa đùa thế.
Continue readingCuối cùng, một Cham ở tương lai cần nhập cuộc về hướng mở, và nâng tầm lên: Từ CHAM hòa đồng VIỆT NAM hội nhập THẾ GIỚI. Thế nào?
[1] Người ngoài nhìn Cham
Ý kiến của 2 sử gia Việt: Nguyễn Thành Khôi và Trần Trọng Kim: Các cụm từ được gán cho Cham xưa: “người đi biển”, “tên cướp biển” “hung hãn và gan dạ”, “hiếu chiến và độc ác”, “quậy phá”, “quấy nhiễu”…
– Hiểu, tôi dành 3 trang để giải minh.
[2] Cham tự nhìn mình
Continue readingChampa mất, tuy thế hơn 200 năm sống xen cư và cộng cư với người Việt, Cham chưa từng đánh mất bản sắc, nói chi bị đồng hóa. Đó là nhờ 3 chân kiềng: Kí ức lịch sử, ngôn ngữ chữ viết & tôn giáo dân tộc. Nó làm nên sức mạnh nội tại của tinh thần văn hóa Cham (Văn học Cham khái luận-1994).
Tôi đã hiểu như thế, từ rất sớm.
[1] Kí ức lịch sử
Continue readingÂm nhạc Cham lớn, nhiều người nói thế. Còn lớn thế nào, lớn ở đâu không ai biết. Các nhà nghiên cứu, từ Thái Văn Kiểm, Phạm Duy đến Trần Văn Khê vẫn vậy.
Chớ hỏi, hôm nay có ai cầm lên công trình để nhận diện Âm nhạc Cham không, trong khi văn học Cham thì đã?
Năm 1998, tôi tập hợp nghệ nhân, chức sắc-nghệ sĩ thu âm ghi hình, sau đó tổ chức 2 Đêm Âm nhạc dân gian Cham [nguyên bản] đầu tiên ở Chakleng. Thấy gì? Và đâu là những kiêng kị? Chức sắc nào có thể trình diễn?
Continue reading