Chiều hôm qua 27-8-2023, “hội thảo” nửa đội hình: 3 Gru urang và 3 ‘Gaheh’ để chuẩn chỉnh công trình Kadha-Danak Gru Urang, dự định ra mắt trước Katê năm nay. May mắn luôn có mặt kịp thời – tốt và lành. Từ hôm nay tôi chỉ việc khép phòng văn hì hục trong mươi ngày là xong.
Ahei & đwa apakal tất cả.
3 dự án ở tuổi “hưu”, xin kể ngược từ dưới lên:
Dự án [3] Kadha-Danak Gru Urang coi như đã ổn, quý thầy có thể dùng mà không sợ trật. Câu hỏi ở đây: Tại sao nhà văn hậu hiện đại Inrasara lại đi lo chuyện cúng tế tiền tôn giáo, như Lễ Tháo vòng cho trẻ, Lễ tạ ơn đất hay Lễ Rẩy nước thánh… có phải mê tín không?
Tôi nói: Một nhà văn hậu hiện đại là kẻ, vừa theo dõi các trào lưu triết học mới nhất trên thế giới, đồng thời vẫn có thể đi vào làng quê vùng sâu vùng xa điều tra vụ mất cắp gà để hỗ trợ chính quyền địa phương giải trừ tệ nạn xã hội (“Đối thoại hậu hiện đại,” Tienve.org, 3-2009).
Sinh ra và sống trong cộng đồng đó, tôi “hành động trong chân trời khả thể”. Ở đó tôi tín thành chứ không mê tín. Tôi kính tín Pô Yang, mà tuyệt chưa hề đãi Ngài nải chuối – không có chi gọi là mâu thuẫn cả.
Dự án [2] Danak Ahiêr, may – qua Di sản kết nối của Hội đồng Anh, đã ổn. Ổn cho dự án ấy, chứ để công trình đi vào đời sống tôn giáo tín ngưỡng Cham thì chưa. Nó cần được biên soạn khác, mang tính ứng dụng vào thực tiễn.
Dự án [1] Agal Cham Ahiêr, là quan trọng và cam go nhất. Sau hơn 2 năm, đã đạt 95%, riêng Bac Bramdhwa, Agal Bubit và Agal Pakơp đang kẹt bởi là kinh kiêng – nếu 3 vị Pô Adhya thống nhất cho văn bản hóa nữa, là xong.
Dẫu sao, dự án này cũng không in phát hành ra công chúng.
Các vị tin thế, tôi nghĩ thế, anh bạn nhà nghiên cứu Nhật Shine cũng cho là thế: KHÔNG NÊN.
Hai năm trước nghe kể có nhà nghiên cứu Cham hô đã sạch sẽ Agal ngàn trang, và thông báo xin tiền tỉ để in nó. Đùa!
Năm 1960, cái ông bứng tượng Pô Klong Kachat ném ra đồng tuần trước, tuần sau bị đọa cả dòng họ. Đầu thập niên 1980, hai anh đánh cắp vương mão Pô Rômê, cũng đã rơi vào miệng lưỡi người đời y hệt. Mới đây, một vị chức sắc cũng đã và đang chịu đựng…
Cũng không phải mê tín, mà Cham nói: ‘Lek di pabah di dalah’: Rơi vào miệng lưỡi người đời.
Tút ngày 20-7-2020: “Hành trình Cham-45. Tại sao Pô Yang chỉ có thể đọa ‘ngak glaic’ mỗi Cham”. Mở đầu…
“Bạn LÀ CHAM, hiểu văn hóa Cham, biết phong tục tập quán của tổ tiên, hà cớ bạn vi phạm, làm những điều cấm kị ‘ông khin’? ‘Ông khin’ để thử thách lòng thành của bạn. Phạt, đọa là để cho bạn nhớ, mà chừa. Và nhắc con cháu nhớ. Bởi đã là Cham, bạn phải biết.
Người ngoài không biết, không tin là chuyện của họ. Cham nói: “Tha boh ô thau tha ribau Pô ô cap’: Một tiếng không biết, ngàn lời Ngài không chấp nê.”
Mời đọc tiếp sẽ rõ hơn…