Tuyên, qua văn chương hiểu tâm hồn Cham, qua thơ hiểu tâm hồn Việt, một bạn hỏi: Sara có thể tóm hiểu kia cho bà con biết không?

Quy cái hiểu một người hay dân tộc trong vài khái niệm với các mệnh đề, là điều khó. Hiểu, hay cảm nhận ấy cần đến cái nhìn tổng thể, đặt trong hoàn cảnh sống hay môi trường văn hóa cụ thể. Từ đó, ta ứng phó trúng nhịp với sự biến trong hoàn cảnh sống hay môi trường văn hóa đặc thù.

Hô “người Việt thông minh, hiếu học, cần cù”, hay định kiến “Cham jhaak hatai, cơơk karơơk” chẳng nói lên điều gì, bởi đã không ít nhà quyết ngược lại với bằng chứng thuyết phục không kém.

Việt và Mexico ở Hoa Kì, cũng là dân nhập cư, nhìn tổng thể, trong khi qua Mỹ chưa tới nửa thế kỉ, người Việt đã lập bao nhiêu thành tích sáng chói thuộc trí tuệ, thì dân Mexico đa phần bật nổi ở môn Boxing hạng siêu trung trở xuống [có thể sai]. 

Nguyên do có thể do cộng đồng Việt bị ném đột ngột vào môi trường, hoàn cảnh quá đặc biệt đánh thức tinh thần quật khởi từ truyền thống của họ.

Dân Do Thái và Cham trước thế kỉ XVIII, cũng lưu vong, cũng là thứ tôn giáo khác người, cũng bị phân biệt đối xử khắp; trong khi Do Thái sản sinh vô số phát minh, sáng tạo góp vào nền văn minh nhân loại, thì Cham “tháng ngày qua vẫn sống trong đêm mờ” (thơ Chế Lan Viên). 

Cham với nhau ở Việt Nam, cũng da sậm môi dày, vậy mà Cham Đông khác hẳn Cham Tây, thành tích học tập và đóng góp vào nghiên cứu văn hóa dân tộc non thế kỉ qua hai miền chệnh lệch hẳn. Tại sao?

Cũng là Việt da vàng mũi tẹt, xét bộ phận quần chúng, trong khi ngoài Bắc dân đạp nhau tranh nhận cân gạo ATM thì Sài Gòn vẫn trật tự xếp hàng. Đó có thể đổ lỗi cho tâm lí chạy đói triền miên thời trước rớt lại. Thế đường hoa Nguyễn Huệ ở Sài Gòn lành lặn suốt 20 năm, trong khi tại thủ đô nó bị thiên hạ tranh nhau giẫm nát, thì sao? Có liên quan gì đến đói khát đâu!

Do dư hưởng của nền giáo dục chăng? 

Chuyện vui.

“Cham lihik [mất] đoàn kết” là lời cửa miệng của trí thức Cham thế hệ trước, tôi có bằng chứng ngược lại. Nhóm bạn Tiểu học tôi cùng làm việc công, suốt nửa thế kỉ qua không chút sứt mẻ. Bạn đồng môn thuở Pô-Klong gần trăm mạng, kiểm lui tới mới nẩy nòi hai sinh linh mất đoàn kết với tôi, còn lại thương ngài Inrasara rất mực!

“Cham jhaak hatai [đố kị]”, ta ưa nói thế. Hỏi chớ khối Cham không ít lần hỗ trợ bà con hoạn nạn thì gọi là gì? Hoặc bản thân tôi sẵn sàng giúp bạn trẻ Cham có khả năng khi được yêu cầu, thì sao?

Hiểu một con người, một dân tộc khó là vậy. Dẫu sao, hiểu ít còn hơn không. Vậy, làm thế nào? – Học, tu và hành – không thể khác.

Serie “Minh triết Cham” ý hướng tìm và hiểu sự thể nhiêu khê này, qua hỏi & trả lời.