[về Ngôn từ và Văn hóa]
Tiếng Cham suy thoái do nhiều nguyên nhân khác nhau, từ đó bị dùng sai lệch. Mấy lần tôi đã bàn, nay đưa vài điểm cụ thể.
[1] WAH GE, một điệu trống Ginang là điệu “chèo thuyền” ta hay đọc sai thành ‘hua ge’ (kéo bẫy), do không hiểu từ ‘wah’ là “chèo”.
[2] BIMÔNG: tháp, phải là một cụm 3-4 cái mới gọi là ‘bimông’ (nghĩa đen là: chùm, quày).
Tháp chính Cham gọi là ‘Kalan’, Tháp cổng: ‘Thaang babbang Yang’, Tháp lửa: ‘Thaang cuh Yang Apui’… Chú ý: ‘thaang’: “nhà” chứ không phải “tháp”.
Còn “lá nhĩ” quanh tháp Cham gọi là ‘Hling’: ngọn lửa. Các nhà nghiên cứu không sâu về tinh thần văn hóa Cham, nên dịch là “lá nhĩ”.
Lưu ý: Cham thờ Thần Lửa, nên lửa xuất hiện tần suất cao trong sinh hoạt tôn giáo tín ngưỡng Cham.
[3] THAANG MƯGIIK, hay được dịch là Thánh đường Bà-ni, hay Chùa Bà-ni, đều không chuẩn. Ta nên giữ nguyên ngữ ‘Sang Mưgik’ là hay nhất.
Tương tự ‘Kut’ Cham Bà-la-môn cũng thế, không thể dịch là nghĩa trang.
[4] ĐUA KARUUN: cảm ơn, là từ có trong Từ điển Aymonier. Khi ta nhận quà tặng, thay nhận đặc ân nhỏ, ta nói ‘đua karun’.
Nếu đó là công lao lớn, trải qua bao nguy nan diễn ra trong thời gian dài, ta nói ‘đua apakaal’ [trong ‘Akayet Dewa Mưno’].
Mươi năm qua Cham có sáng tạo thêm từ ‘đua phôl’ cũng hay, và từ này nên được dùng cho công ơn đấng sinh thành mới tinh nghĩa.
3 từ khá rành mạch.
[5] Lâu nay ta hay nghĩ hoa văn ‘Inư Girai’: con rồng, là quý và sang. Tuy nhiên rồng không phải vật linh mà biểu trưng cho sự xấu ác [‘Agal Balih’ Kinh tẩy trần].
Chính TUUK KAMAANG là quý nhất, nghệ nhân phải làm lễ mời Acar đến cúng dê, mới lên chức để có thể dệt tấm chăn có hoa văn này, nhất là trong thời gian chị em “có ngày tháng” cũng phải kiêng.
[6] HOMKAAR (haumkar), là biểu tượng tối thượng cho/ của/ về tinh thần văn hóa Cham.
Cham phân biệt hai dạng rất rõ: ‘Homkaar diiup’: “Homkar sống” và ‘Homkaar mưtai’: “Homkar chết”. Hai dạng khác nhau ở một nét duy nhất: Dành cho phần thế giới bên kia thì hình số 6 được giữ nguyên dạng, còn những gì liên quan đến sống thỉ nét trên cùng được vẽ hướng lên.