[Photo Kiều Maily]
Sinh ngày 15-3-1951 tại palei Cawait Lạc Trị, huyện Tuy Phong, tỉnh Bình Thuận.
Học Trung học Phan Bội Châu – Phan Thiết, đậu Tú tài toàn phần năm 1969.
Học Trường Luật Sài Gòn 1969-1971, sau đó 1971-1975: học Đốc sự khóa 19 Trường Quốc gia Hành chánh. Tốt nghiệp, tháng 3-1975, làm việc tại Ty Tài chánh Ninh Thuận được nửa tháng thì… giải phóng. Về quê làm ruộng, tham gia các phong trào văn nghệ thể thao tại Địa phương.
Năm 1993, Qua Đình Lang được mời về làm Giám thị và dạy tiếng Anh ở Trường Trung học Phổ thông Dân tộc Nội trú tỉnh Bình Thuận, đến năm 2006 thì nghỉ hưu.
Thế thôi, tạm kê khai lí lịch thế. Con người vui tính và lắm chữ [Cham] này có đời sống khá bình lặng. Bình lặng hệt tâm tính anh: đủng đỉnh, từ từ, cười cười…
Rồi đùng cái, ca khúc “Quê tôi Thuận Hải” sáng tác nghiệp dư phục vụ phong trào văn nghệ nghiệp dư năm 1978 lại đoạt Huy chương Vàng Hội diễn Văn nghệ Quần chúng của tỉnh Thuận Hải (Ninh Thuận và Bình Thuận cũ). Và Qua Đình Lang đột ngột thành… nổi tiếng.
Tiếp…
“Gắng công sản xuất” sáng tác mang âm hưởng điệu Hát vãi chài của dân ca Cham: Huy chương Bạc 1979; “Tanran bwei Cánh đồng vui” viết theo điệu Kadhar: Huy chương Bạc 1979; rồi là “Hát về Tuy Phong”… Anh còn viết lời Cham cho ca khúc Việt: “Thiếu niên Champa” của Tú Anh; viết lời mới cho các điệu dân ca.
Đặc biệt – tôi xin nhấn – anh sắm vai chính cho phim tư liệu: Sách Lá, do Đài Phát thanh – Truyền hình Bình Thuận sản xuất 2009 [àm phim còn có cả sự xuất hiện nhấp nháy của nhân vật phụ Inrasara trong 3 phút nữa], rồi nó đoạt luôn Huy chương Vàng Liên hoan Truyền hình toàn quốc. Vàng, không sai – bởi đây là phim tư liệu thuộc dạng quý hiếm.
Ngoài ra, từ về hưu…
2006: dạy tiếng Cham cho lớp Giáo viên Cham tại Đại học Qui Nhơn
2011: dạy tiếng Cham cho lớp Cán bộ công chức tại Trường Chính trị
2000: cộng tác viên chương trình tiếng Cham Đài Phát thanh – Truyền hình Bình Thuận
Hiện đang dạy tiếng Cham cho giáo viên Trường Trung học Phổ thông Dân tộc nội trú Bình Thuận
Tham gia biên soạn Tài liệu dạy tiếng Cham cho cán bộ công chức Ninh Thuận…
Và gì nữa?…
Trích: Inrasara, Những cuộc đi & cái Nhà (tập tùy bút, 2015):
NHIÊU KHÊ HỌ CỦA NGƯỜI CHAM
Trong nỗi hào hứng hiếm có, anh trí thức nông dân Qua Đình Lang trong buổi tối mưa khá nặng hạt ở giấc tàn của buổi tiệc nhà quê đất Tuy Phong cho rằng, dứt khoát cái “họ” của người Cham đi theo đường trôn ốc uốn lượn, gẫy gập khó lường, nhưng không thể không lí giải được. Anh nói:
– Chàm có họ đâu nào! Nữ là “Mư”, nam thì cứ “Ja” mà kêu. Kêu vậy, sao mà làm khai sanh cơ chứ. Thế là các quan Nhà Nguyễn bày ra cái họ cho Chàm. Cùng “họ” với người Kinh thì không được. Vậy đào đâu ra đây? À, đây rồi. Cứ lấy họ Tàu mà định. Nhưng không thể sao y bản chánh, giống hệt người Hoa thế Chàm là đàn anh ta sao? Phải biến đổi nó đi. Vặn vẹo sao cũng được, miễn là phải khác.
Ngưng lấy hơi, sau khi hớp ngụm bia 333, anh tiếp:
– “Đào” thành “Đạo”, “Trương” thành “Trượng”, “Lã” thành “La”. Mi cứ thế… cứ thế… cho ta. “Qua” tui, “Phú” của chú Sara hay “Lư” của Lư Thái Thanh đều chịu trận như thế cả.
Nữ thi sĩ Kiều Maily lần đầu tiên ghé palei Kraung, nghe mà cứ há hốc mồm, như thể đây là lần đầu trong đời mình biết nỗi lạ đời như thế.
– Thế họ “Kiều” của em thì sao? – Nữ thi sĩ hỏi.
– Nó từ “Cao”. “Cao” đọc theo âm Hán là “Kiêu”. “Kiêu” thêm dấu huyền thành “Kiều”. Cậu thư kí cứ ghi khai sanh nó họ “Kiều” cho ta…
Maily ngẩng ra mà cười. Vợ chồng nghệ sĩ [cũng nông dân] Qua Thị Hồng Loan – Chế Quốc Minh được một bữa cười no. Tôi thấy đây là một phát hiện cực độc, rất đáng cho các nhà nghiên cứu dân tộc học tham khảo. Trước đó, ở chương “Nhà đại cố vấn họ Cao” trong Chân dung Cát năm 2006, tôi viết:
“Anh tên khai sinh Kiều Xuân Hoang, sau thương cô gái Kinh ở Phan Thiết lấy dao lam cạo thẻ căn cước thành Kiêu. Nhưng Kiêu (ai lại họ Kiêu) thấy phát âm chậm và lạ tai nên bạn bè tiện thể gọi luôn Cao Xuân Hoang cho trót”.
Trước kia, tôi chắc mẩm các biến thái của “họ” Cham xuất phát từ mặc cảm Chàm, còn hôm nay mới biết món ngược đời – nó khởi đầu từ chính mặc cảm Việt.
– Siêu! – Tôi nói với Qua Đình Lang.
Tôi vừa nảy ra cái tứ mới cho “Ngụ ngôn hiện đại”:
BUỔI THUYẾT TRÌNH CỦA THẦY… K.
Lớp Tiếng Cham Cao cấp ở Sài Gòn mời thôi là đủ mặt anh hào nhân vật Cham nổi tiếng đến nói chuyện chuyên đề. Giáo sư P thuyết về tộc người Cham từ đâu, hộp sọ loại gì, xương bánh chè nặng bao nhiêu và sau ba ngàn năm tăng lên được mấy gam… mất nguyên ngày, và còn hẹn tập hai nữa. Nhà văn S bỏ cả buổi để chứng minh tác phẩm cổ điển Ariya Glơng Anak thuộc hàng vĩ đại nhất thế giới. Tiến sĩ H thì quyết liệt một hai – dù chả ai cãi – trong Akhar thrah cặp đôi dar sa với croh ao không thể đôi ngả chia li được. Nhà nghiên cứu M dạy đám trẻ tầm quan trọng số một của sự nghiên cứu: Chàm mình còn một mạng tồn tại trên trái đất này là còn nghiên cứu, nghiên cứu tầm quốc tế, – nhà này khẳng định.
Thôi thì đủ cả. Tuốt tuồn tuột đề tài, tất tần tật nhân vật cộm cán. Nhưng dòm qua ngó lại thiếu mỗi K. Người cùng thời ngon lành chả thua chị kém anh mà không mời ngó bộ cũng kì. Ừ, thì mời.
Bước vào lớp, K. lật sổ, hô tên điểm danh. Ngay thức thì dưới lớp có vài tiếng cười khúc khích.
– Các em muốn học không nào? – K. đập bàn một cái rõ to. Thế là im thít.
– Bắt đầu nè: La Văn Thủi!
– Dạ có.
– Em có biết họ “La” của em từ đâu ra không?
– Dạ, nghe nói từ thời Pháp khi người Việt bắt đầu bổ túc chữ Quốc ngữ, chính phủ cần đặt họ đâu ra đấy cho mọi công dân ạ. Chàm thiếu cái họ, cứ JA với MƯ mà kêu, nên họ quyết định lấy tiếng nào khác cái họ người Việt mà đặt, đụng ai nấy chịu.
– Sinh viên thời buổi này thuộc bài thì rõ rồi, nhưng tôi hỏi cụ thể từ đâu mà ra, chứ không phải từ thời nào. Tôi không dò bài cậu…
– Không thưa chú, dạ xin lỗi, à… thưa… thầy.
– Thầy với chú, nó ra lò từ họ “Lã” đó. Mặt mũi cậu mà đòi cùng họ với siêu lực sĩ Lã Bố hay đại gian hùng Lã Bất Vi sao? Vậy là: – Bây làm khai sinh cứ xóa dẫu “ngã” cho ta, họ không hay đâu. “Lã” thành ra “La”, có nguyên do thế đây, hiểu chưa nào?
– Chưa thì thôi, huỡn đã. Tiếp nè: Lộ Minh Chùn!
– Dạ, có em.
– Em cũng không hay không biết cái “Lộ” ra từ đâu, phải không? Từ “Lỗ” đó. Dỏng tai lên mà nghe, cậu không thể họ hàng với văn hào Lỗ Tấn được. Thay dấu “ngã” bằng dấu “nặng” cho ta, có ai kiện ta chịu.
– Đạo Thị Đen!
– Dạ…
– To lên! Lí nhí trong miệng ma nào mà nghe. Cô nữa, cũng từ “Đào” mà nảy nòi ra đó. Chớ nghĩ dại đào mương hay cuốc ruộng đâu, mà là liên can với Đào Tiềm ấy. Bộ mấy cô mấy cậu mà có thể cùng họ với người Hoa à? Thế là thay, thay tuốt… Quản thành Quảng, Đồng thành Đổng, Lữ thành Lư, Tôn thành Tồn… Chiều nay ta đi hầu quan lớn, tụi bây ở đây cứ thế tiếp tục.
– Vẫn chưa hiểu à? Nữa nè:
– Trượng Thanh Mun!
– Dạ, em họ Trương, thưa thầy.
– Em đưa xem chứng minh nhân dân. Không, không phải thẻ sinh viên, mà giấy chứng minh kia.
Mun đưa cả hai cho thầy. K. ngó ngó và cười cười.
– Thẻ sinh viên thì không sao, nhưng giấy chứng minh nhân dân có vết cạo mất dấu “nặng” nè.
Quay sang Mun, K. hỏi:
– Em dùng dao lam phải không?
Mun họ Trượng câm như bị cho ngậm cám. Cả lớp Tiếng Cham Cao cấp im lặng như thể có tang. Rồi vỡ cười hệt cả bọn đồng loạt bị kẻ nào thọc léc…
– Im lặng nào. Tiếp đây: – Báo Văn Mỡ!
– Dạ em họ Bao, có giấy chứng minh, thưa thầy. – Không đợi thầy kêu, Mỡ đưa ra.
– Cậu thành thật khai báo như thế ngó được lắm.
– Cha cậu cũng Bao à?
– Dạ, Bao Văn Da.
– Thế ông ngoại?
– Cũng Bao nốt, Bao Văn Xương.
– Nhà cậu đích thị cháu chắt mấy đời quan Ngự sử Bao Thanh Thiên với người mẫu cao cấp Bao Tự rồi…
– Thế em ruột của ông ngoại còn sống không?
– Dạ, còn. Báo Văn Cốt.
– Đấy, đấy – Báo Văn Cốt. Báo biến tấu thành Bao, vậy là đích thị ông ngoại của cậu tẩy mất cái dấu “sắc” rồi.
Cả lớp Tiếng Cham Cao cấp cười như vỡ chợ.
– Im đi nào! Phải chuyện tiếu lâm đâu mà nhe răng như khỉ đột ấy, – K. đập bàn đánh rầm.
– Thông minh, thông minh cực kì. Họ chơi Chàm thì Chàm ta chơi lại, ngán gì. Ta cạo, ta chùi, ta tẩy… Hán trở lại thành Hàn, Lượng phục nguyên làm Lương… Riêng trường hợp Báo cạo thành Bao thì phải công nhận dòng họ nhà này đi trước thời đại.
– Chàm đích thị nòi sáng tạo.
Bài học hôm nay chấm hết tại đây, – K. kết, giơ tay vẫy mọi người, bước khỏi lớp.